go foremnego. Twardość 3,0—3,5. C. g. = 8,159. Nieprzezroczysty z silnym połyskiem metalicznym: koloru cyny z żółtawym odcieniem, w kwasie saletrzanym łatwo się rozpuszcza. K. J.
Ałtaj, systemat gór w północnej Azyi, rozciągających się pomiędzy 48° a 55° szerokości północ. i 99° a 109° długości wschodniej, zwany po mongolsku Ałła-iin-oola, po chińsku Kin-szan, znaczący Złote góry. Kałmycy, pierwotni gór tych mieszkańcy, pod imieniem Ałtaj rozumieją nietylko góry, ale i krainę, rozciągającą się od źródeł Czarysza do Bii, a na południe do źródeł Katuni. Uczony Pallas za nadto wielką rozległość nadaje całemu systematowi; łączy go na zachód przez stepy Kirgizkie z górami Uralskiemi, a na wschód przedłuża do Oceanu, który wschodnie brzegi Azyi oblewa i uważa go za najpotężniejszy górny systemat istniejący na powierzchni globu. Humboldt przeciwnie, w nadto może ciasne zamyka go granice: zawiera go pomiędzy południkami Semipołatyńska i jeziora Bajkał, odłącza łańcuch gór Abakańskich i Kuznieckich, ciągnących się od jeziora Teleckiego ku północy, bez żadnej na to uzasadnionej przyczyny; i tak ścieśnionemu całemu systematowi nadaje w przybliżeniu powierzchnię 4,400 mil □ morskich (20 na stopień geograficzny), to jest cztery razy większą niż Szwajcaryi; z tą jeszcze uwagą, źe prawie cały ten systemat znajduje się w granicach Rossyi, a mała tylko część przechodzi w Chińskie posiadłości. Podział na mały, i wielki Ałtaj, w większej części kart i dzieł geograficznych przyjęty, nie zdaje się żadnej mieć zasady. Powód do tego dał Abul-hazy, dzieląc go na wielki i mały, uważając za granice tego rozdziału przeciwne brzegi Irtysza, około jeziora Nor-Zajsan. Ale podział podobny, ani w tem miejscu, ani na południe i północ rzeki Buchtarmy, nie ma żadnej zasady geologicznej; tem więcej, że na miejscu samém, ani Rossyjanie, ani Kałmycy zamieszkujący Ałtaj wschodni, bynajmniej tej różnicy nie czynią; nawet karty wielkiego Atlasu chińskiego, ze 104 części złożonego, a przez missyjonarzy astronomów z Pekinu, za cesarza Kian-lounga dokonanego, ani też szczegółowe opisy autorów chińskich o zachodniej granicy Niebieskiego Państwa, niczém tej hypotezy o wielkim Ałtaju nieusprawiedliwiają. Nawet, o ile wiadomo, łańcuchy gór tego systematu znajdujące się w granicach chińskich, są o wiele niższe od Ałtaju w posiadłościach rossyjskich będą cego, któremu tém mniej nazwa małego Ałtaju byłaby właściwą. Prawdopodobnie góry Ała-tau, należące do systematu Thian-szan (gór niebieskich), daleko wyższe od ałtajskich i wiecznemi lodami okryte, przez blizkość swoją i podobieństwo w nazwisku, dały pierwszy początek mniemaniu o wielkim Ałtaju. Góry Ałtajskie nie łączą się bynajmniej z Uralskiemi, jak to długo mylnie utrzymywano i na większej części kart geograficznych dotąd postrzegać się daje. Wprawdzie Humboldt nie zalicza gór w stepie Kirgizkim średniej hordy do systematu ałtajskiego, chociaż z tym systematem najwięcej mają łączności i powinowactwa: powiada albowiem, źe między 49° a 50° szer. półn. jawne się okazują usiłowania przyrody, natężenia sił podziemnych do utworzenia łańcucha gór; ale te gromady poziomych wzgórków i skał odosobnionych, które Ałtaj wypuszcza na zachód, nie dosięgają pochyłości Uralu i nagle się przerywają na południku, pomiędzy twierdzami Presnowską i Presnogórkowską. Tu się bowiem zaczyna ów szereg jezior i przerwa wyniosłości, ów jakoby żłób ziemny, o którym mówiliśmy pod wyrazem „Aksakał-barby.“ Idąc więc w części za powagą Humboldta, granicą całego systematu Ałtajskiego, od zachodu naznaczamy rzekę Irtysz, po wyjściu jej z jeziora Nor-Zajsan i rzekę Ubę, wpadającą doń z prawego brzegu, powyżej miasta Semipołatyńska; zaś od wschodu południową kończynę jeziora Bajkał. Nazwaliśmy góry Ałtajskie górnym systematem, bo nie
