przez mieszkańców, a Kutuzow zajął pozycyję na drogach wiodących do południowych prowincyj. Wszędzie, tak w okolicach Moskwy, jak w samej stolicy, wybuchły pożary, celem pozbawienia nieprzyjaciela przytułku i żywności; ludność uciekła w lasy, unikając wszelkiego z nim zetknięcia się; pomniejsze oddziały francuzkie, wysyłane dla furażowania, były napadane i rozbijane przez włościan, albo tak nazwanych partyzantów, którzy pod dowództwem Dawydowa, Fignera i Sesławina, bezustannie niepokoili Francuzów. Napoleon gościł sześć tygodni w Moskwie, której piąta część tylko od pożaru ocalała. Straciwszy nadzieję, że Rossyja błagać będzie o pokój, sam podał warunki; odpowiedziano mu, że wojna teraz dopiero się zaczyna. Napoleon znalazłszy się niespodziewanie w przykrem położeniu, ustąpił ze spustoszonej i spalonej stolicy. Wojsko rossyjskie rozpoczęło teraz kroki zaczepne. Napoleon chciał ciągnąć na Kaługę, żeby się przerżnąć do gubernij żyznych, i znaleźć tam środki wyżywienia wojska; ale pod Tarutynem został odparty. Ponowione jego wysilenia pod Małym Jarosławcem nie wzięły także skutku. Francuzi zniewoleni byli wracać dawną, ogłodzoną i spustoszoną drogą. Wojska rossyjskie postępowały w ślad za nieprzyjacielem. Po bitwie pod Krasnem, popłoch ogarnął Napoleona szyki. Francuzi dręczeni głodem, zimnem nadzwyczajnem i ustawiczną pogonią, zwłaszcza Kozaków, w czasie przeprawy przez rzekę Berezynę ponieśli ostateczną klęskę, skutkiem nieładu, nędzy i załamania się mostu. Z pół milijona wojska, które wkroczyło do Rossyi, zaledwie dziesiąta część wróciła do Wilna, osłabionych, upadłych na duchu i prawie bezbronnych. Dnia 29 Grudnia Rossyja była już zupełnie oswobodzoną od nieprzyjaciół. Po takiej klęsce Francuzów, Prussy i Szwecyja zawarły przymierze z cesarzem Alexandrem. Napoleon ściągnął nowe wojsko, ale w walnej bitwie pod Lipskiem (18 i 19 Października 1813 r.) na głowę porażony i Niemcy oswobodzone zostały z pod jego jarzma. Wtedy Hollandyja także przystąpiła do ogólnego związku, i wojska sprzymierzone przeszedłszy Ren, ruszyły na Paryż i weszły do tej stolicy 26 Marca 1814 r. Skutkiem tego była abdykacyja Napoleona; dnia 30 tegoż miesiąca stanął pokój, na mocy którego Francyja wróciła do dawnych granic; Napoleonowi wyznaczono na mieszkanie wyspę Elbę, a na tronie francuzkirn zasiadł Ludwik XVIII. Na wniosek cesarza Alexandra kongres w Wiedniu zajął się przywróceniem powszechnego pokoju w Europie. Tymczasem Napoleon znagła opuścił wyspę Elbę, przyjęty we Francyi z uniesieniem od wojska, opanował w krótkim czasie bez wystrzału całe państwo, i 20 Marca 1815 r. stanął w Paryżu. Ale pobity przez wojska sprzymierzone angielskie i pruskie, głównie będące pod dowództwem Wellingtona pod Waterloo (18 Czerwca), Napoleon zrzekł się powtórnie tronu, i na okręcie angielskim przewieziony został na wygnanie, na wyspę ś. Heleny. Postanowieniem nowo otwartego kongressu Wiedeńskiego, i traktatem z dnia 20 List. 1815 r. przyłączone zostało do Rossyi księztwo Warszawskie, któremu cesarz Alexander nadał osobną konstytucyje. Wojny, które Alexander I zmuszony był prowadzić w pierwszej połowie swego panowania, i wielkie ówczesne wypadki w Europie, nie przeszkadzały mu zajmować się czynnie sprawami wewnętrznemi państwa. W samych początkach swego panowania zniósł istniejącą dawniej tajną kancellaryję; wrócił wolność, cześć i majątek bardzo wielu, co je niewinnie postradali; rozszerzył władzę senatu. W r. 1802 ustanowiono mi-nisteryja, a w 1810 radę państwa, tudzież kommissyję do ułożenia księgi praw. Ludzkością powodowany monarcha zniósł okrutną karę wyrywania nozdrzy przestępcom kryminalnym. W 1804 założone uniwersytety w Wilnie (dawniejsza akademija), w Charkowie i Kazaniu, później w Petersburgu. W Jarosławiu
