Strona:PL Boy - Antologia literatury francuskiej.djvu/093

obyczaj nie utworzył republiki samych kobiet? czyż nie włożył im oręża w dłonie? czyż nie tworzyły wojsk i nie staczały bitew? I czyż prosty jego rozkaz nie wszczepia w najgrubsze pospólstwo tego, czego cała filozofia nie jest zdolna ugruntować w najmędrszych głowach? Toć wiemy o całych narodach, które śmierć nietylko lekceważyły, ale zgoła obchodziły radośnie; gdzie siedmioletnie dzieci dawały się zaćwiczyć na śmierć nie zmieniając twarzy; gdzie bogactwo było w takiej pogardzie, że najchliszy z obywateli nie raczyłby się schylić po sakiewkę pełną dukatów.
 Słowem, wedle mego rozumienia, niema rzeczy, którejby przyzwyczajenie nie zdziałało, albo którejby nie mogło zdziałać; słusznie nazywa je Pinduras (jak słyszałem) królową i cesarzową świata. Ktoś, kogo widziano jak bił ojca, odpowiedział, iż to jest obyczaj rodzinny; że ojciec tak samo bił dziadka, dziadek pradziadka; i, pokazując syna, dodał: „Ten oto będzie bił mnie, skoro dojdzie do obecnego wieku“.
 Prawa sumienia, o których powiadamy iż pochodzą z natury, rodzą się ze zwyczaju. Człowiek, mając w wewnętrznem poważaniu uświęcone i przyjęte dookoła wierzenia i obyczaje, nie może się wyłamać z nich bez zgryzoty sumienia ani też spełniać ich bez wewnętrznego poklasku. Kiedy, w starożytności, mieszkańcy Krety chcieli kogoś przekląć, prosili bogów aby go wtrącili w jakowyś zły nałóg. Ale główne działanie potęgi zwyczaju jest w tem, iż chwyta nas ona i niewoli w taki sposób, że nieomal nie zostawia żadnej możności wydobycia się z jego szponów i wejścia w siebie dla zastanowienia się i wyrozumowania jego nakazów. W istocie, ponieważ wyssaliśmy go z mlekiem od urodzenia, i ponieważ oblicze świata przedstawia się w tej postaci naszemu pierwszemu spojrzeniu, zdaje się nam żeśmy się zrodzili po to, aby się poruszać w tej kolei. Pospolite mniemania, które zażywają powagi dookoła, wszczepione w duszę naszą z nasieniem ojców, wydają