Komedja Ludzka Balzaka, w której powieść niniejsza stanowi ważne ogniwo — niemal punkt centralny — posiada, niezależnie od swoich artystycznych wartości, pierwszorzędne znaczenie historyczno-obyczajowe. Wszystkie bez wyjątku siły składające nowoczesne społeczeństwo znajdują w niej swój wyraz, a ujęcie ich staje się tem ciekawsze, przez to, iż pisarz miał sposobność śledzić je i odmalować w samych zaczątkach, w momencie kształtowania. W epoce objętej Komedją ludzką (lata 1815—1848), warsztat społeczny wyłania się stopniowo w swej nowożytnej, niemal współczesnej nam strukturze, a nie jest jeszcze tak skomplikowany technicznie, aby zmuszać pisarza do rozdrabniania się na utrudniające syntezę szczegóły. Taką siłą rodzącą się dopiero, a przeznaczoną w przyszłości do potężnej roli, była prasa.
Omawiając na innem miejscu[1] salon XVIII w., zaznaczyłem nikłość funkcyj jakie pełniła wówczas prasa, skrępowana tysiącznymi względami cenzury; miejsce prasy zastępowały ulotne pamflety, broszury obiegające bezimiennie, często wychodzące z pod pióra największych pisarzy (Wolter, Diderot); dalej korespondencja prywatna, i wspomniane już salony paryskie, będące wówczas niemal instytucją. Dziennikarz zawodowy — zelżywie nazwany folliculaire — otoczony dość powszechną wzgardą, znajdował się poza nawiasem społeczeństwa. Zrozumiałem jest, iż, pod żelazną ręką Napoleona, prasa, mimo iż wzmożona w sobie, nie mogła od-
- ↑ Listy panny de Lespinasse.
