rāna-, ‘bez powodzenia’, awest. zurah-, ‘krzywda’, pers. zūr, ‘fałsz, kłamstwo’.
zmora, u innych Słowian, a czasem i u nas, mora, o ‘czarownicy’, głównie o ‘duszeniu, gniecieniu we śnie’ (»zmora dusi«), niem. Mahr, Nachtmahr, franc. cauche-mar, rus. kikimora; nie ma związku z słowem mara ani mór; dalszy wywód wątpliwy.
zmurszały, od murszeć, ‘butwieć’, mursz, ‘gnicie’, z niem. morsch, o tem samem znaczeniu.
znać; znaje (‘zna’), w psałterzu; znany; znajomy; znaniec, psałterz, ‘znany’; poznanie; Poznan (Poznań); znawca (jak dawca), wyznawca, znawczyni; liczne złożenia: do-, przy-, u-, zaznać; p. znak, znamię. Przysłówkowe znać pomieszano z snadź (p.). Prasłowo; cerk. znati, znają, i tak u wszystkich Słowian; ind. dżnājate, ‘uznaje’; grec. (zdwojone) gi-gnō-skō, ‘znam’, aoryst: egnō, ‘poznał’, gnōsis, ‘wiedza’; łac. nōsco, ‘wiem’, nōtus, ‘znany’ (stąd notoryczny, notyfikacja, notarjusz, notować, notaty), grec. gnōtos; niem. dawne irchnāan (erkennen), ‘poznawać’. Litwa ma to samo z inną wokalizacją, żinoti, ‘wiedzieć’, prus. pozinimai, ‘poznajemy’; lit. żenkłas prus. dawniejsze zentlas), ‘znak’, pażinti, ‘poznać’; awest. zanti-, ‘wiedza’; niem. kann, Kunde, Kunst (nasze kunszt, p.).
znak, znaczyć, znaczny, znakować; odznaka; na-, o-, prze-, wyznaczyć; przeznaczenie; znakomity (od znakomy, t.j. ‘znaczny’); znachor, ruskie, ‘wróżbit’; prasłowiańskie urobienie od zna- (p. znać), z przyrostkiem -k, jak brak, ‘wesele’, od bra-ć (żonę), złak z *zołk do zol-, ‘zioło’.
znamię, znamionko, znamionować; znamienity; prasłowiańskie urobienie od zna- (p. znać), jak brzemię od ber-, ‘nieść’, płomień od poł-, ‘płonąć’. Ogólne od psałterzów i Kazań świętokrzyskich; od 13. do 15. wieku jest i pierwotne znamionać (cerk. znamenati), częstsze niż znamionować: »znamionawszy ji pirścieniem« (‘naznaczywszy’), »imiona znamionana«, ‘naznaczone’; w biblji jest i znamionawa, ‘znaczy’ (znamionujesz w psałterzu).
znienacka, por. znieobaczka; w 15. wieku znaczy: ‘powoli, stopniowo’, dziś: ‘nagle, niespodziewanie’; należy do nadziei - nadźby, por. słowień. serb. iz nenade (do nada, ‘oczekiwanie, nadzieja’); małorus. i białorus. z polskiego; serb. iznenad, ‘traf’.
znój, »aż do znoja słuniecznego«, w biblji (»aż słońce zagrzeje, Leopolita); znojny, znoić, uznojony; prasłowiańskie; tak samo i w temże znaczeniu u wszystkich Słowian; cerk. znoj; od pnia zni-, ‘żec’, rus. znijat’, zaznijat’, ‘spalić, zwęglić’. Tylko znicz, ‘ogień święty’, nic z tem nie ma spólnego; świeży to wymysł ze źle odczytanego i jeszcze gorzej wyłożonego żinczius u Długosza; żinczius (od żinoti, p. znać), to litewska nazwa ‘znachora’ (z przyrostkiem słowiańskim -czius), pomieszana z wiecznym ogniem Perkunowym, którego strzegli kapłani.
zobać, ‘jeść’, ‘dzióbać’ (w dziobać d- przydano); »chciwie zobali pszenicę«, w Ezopie; w biblji: »czas, gdyż źrzałe jagody godziły się zobać« (»mogły być jedzione«, Leopolita), zobi (»jédz«, Leopolita); wzobki, ‘powierzchownie’, częste u Potockiego i w 16. wieku: »wzobki tu owdzie wglądając,... jak ptaki zobią« (Filalet, Apokrizys 1597 r.);
