względem W. Ks. Poznańskie nie należy do krajów uprzywilejowanych. Jest ono prawie zupełnie odcięte od związków ze wschodem. Z wielkich dróg handlowych prowadzi przez nie tylko jedna: Wisła—Brda—Noteć, ale i ta droga dotyka tylko jego krawędzi północnej, niema wygodnego połączenia z wnętrzem kraju, a zwłaszcza z drugą drogą wodną, Wartą, i dlatego nie przyczynia się szczególnie do ożywienia ruchu, bo handel na niej jest przeważnie tranzitowy. Z drugiej zaś strony W. Księstwo niema połączenia naturalnego z najbliższym krajem, produkującym węgiel
i żelazo. Skutkiem tego dowóz tych materyałów, na których opiera się głównie przemysł dzisiejszy, odbywa się koleją żelazną, a transport ten jest tak drogi, że np. przy węglu wynosi więcej, niż jego cena na miejscu. W takich warunkach, pomimo względnej taniości robotnika, Poznańskie nie może w wielkim przemyśle współzawodniczyć z krajami, które posiadają własne materyały surowe albo mogą przynajmniej sprowadzać je tanią drogą wodną. Mógł tam rozwinąć się tylko przemysł, polegający na przerabianiu produktów miejscowych, t. j. rolniczych, i obliczony na zaspokojenie potrzeb bliższej okolicy. Próby zakładania wielkich fabryk, obliczo-
