i wszystko od okoliczności zależy, nie będę się nad niemi zatrzymywał. Zamknę jedynie moje badanie tą uwagą, że każdy książe powinien się starać o przyjaźń ludu, inaczej w razie potrzeby nie będzie miał ratunku. Nabis, książe Sparty, zapewniwszy sobie przyjaźń niewielu osób, wytrzymał oblężenie tak od całej Grecyi, jakoteż od walecznej armii rzymskiej i tém obronił swoją ojczyznę i państwo; lecz to wszystko byłoby mu nie pomogło, gdyby lud był przeciw niemu. Niech mi nikt nie przeciwstawi oklepane przysłowie: „kto na lud buduje, ten pisze na piasku“, ponieważ to przysłowie tylko w tym wypadku można zastosować, jeśli prywatny obywatel przeciw obcym nieprzyjaciołom lub przeciw uciskowi urzędów lud o pomoc wzywa. Taki może się łatwo oszukać, jak to Grachowie w Rzymie i Grzegórz Skala we Florencyi doznali. Lecz panujący musi się na ludzie opierać, a jeśli do tego posiada serce i umie rozkazywać, przeciwnościami nie da się zastraszyć, jeśli stoso-
