trzeba ją posunąć jaknajdalej, włożyłem w tę komedję niemal tyle serca, co gdyby miała być prawdą. Ta urojona scena rozstania przejęła mnie w końcu taką zgryzotą, jak gdyby była prawdziwa; może dlatego, że jeden z dwóch aktorów — Albertyna — uważając ją za prawdę, pomnażał złudzenie drugiego. Przy dotychczasowym życiu z dnia na dzień, każdy dzień, nawet przykry, był jednak znośny, uwięziony balastem przyzwyczajenia oraz tą pewnością, że jutro„choćby miało być okrutne, będzie zawierało obecność drogiej istoty; i obecnie niweczyłem jak szaleniec całe to solidne życie. Niszczyłem je, to prawda, jedynie fikcyjnie, ale to wystarczało aby mnie osmucić; może dlatego, że smutne słowa, które wymawiamy, nawet kłamliwe, noszą w sobie swój smutek i wstrzykują go nam głęboko; może dlatego, że wiemy iż udając pożegnanie, uprzedzamy godzinę, która nadejdzie kiedyś nieodwołalnie; a wreszcie nie jesteśmy całkiem pewni, czy nie poruszamy sprężyny która każe tej godzinie wybić. We wszelkim bluffie istnieje cząstka niepewności — bodaj najmniejsza — co do reakcji osoby którą się zwodzi. Gdyby ta komedja rozstania miała się skończyć rozstaniem! Nie podobna sobie bez skurczu serca wyobrazić jego możliwości, nawet nieprawdopodobnej. Jest się podwójnie zalęknionym, bo rozstanie przyszłoby w chwili gdy byłoby czemś nie do zniesienia, gdyśmy właśnie cierpieli przez ko-
