Lichwiarstwo i system podatkowy nieuchronnie prowadzą wszędzie do jej zubożenia. Użycie kapitału na kupno ziemi odciąga ten kapitał od kultury rolnej. Rozdrabnianie bez końca środków produkcji i odosobnienie samych wytwórców“. (Spółdzielnie, t. j. zrzeszenia drobnych chłopów, grając nadzwyczaj postępową rolę burżuazyjną, osłabiają tylko tę tendencję, lecz nie usuwają jej; nie należy także zapominać, że te spółdzielnie dają dużo zamożnym chłopom i bardzo mało, prawie nic, masie biedoty, a następnie same zrzeszenia stają się wyzyskiwaczami pracy najemnej) „Olbrzymie marnotrawstwo siły ludzkiej. Postępujące pogorszenie warunków produkcji i podrożenie środków produkcji jest prawem drobnej własności“.
Kapitalizm w rolnictwie tak samo, jak i w przemyśle, przekształca proces produkcji jedynie za cenę „martyrologii wytwórców“.
„Rozproszenie robotników wiejskich na wielkich przestrzeniach łamie zarazem ich siłę oporu, podczas gdy skupienie robotników miejskich wzmaga ją. We współczesnym kapitalistycznym rolnictwie, podobnie jak we współczesnym przemyśle wzmożenie siły wytwórczej i wzmożone uruchomienie pracy okupywane są wyniszczeniem i zrujnowaniem samej siły roboczej. Prócz tego każdy postęp kapitalistycznego rolnictwa jest nie tylko postępem w sztuce grabienia robotnika, lecz również w sztuce grabienia ziemi...
Produkcja kapitalistyczna rozwija więc technikę różnych procesów produkcji i ich łączenie w całość społeczną tylko w ten sposób, że wyniszcza zarazem same źródła wszelkiego bogactwa: ziemię i robotnika“. („Kapitał“, t. I, koniec rozdziału] XIII).
Socjalizm
Z poprzedniego widać, że nieuchronność przekształcenia społeczeństwa kapitalistycznego w socjalistyczne Marks wyprowadza całkowicie i wyłącznie z ekonomicznego prawa ruchu współczesnego społeczeństwa. Uspołecznienie pracy, idące w tysiącach form coraz szybciej naprzód i występujące — w ciągu tej połowy stulecia, która upłynęła od śmierci Marksa, — szczególnie wyraźnie we wzroście wielkiej produkcji, karteli, syndykatów i trustów kapitalistów, a także w olbrzymim wzroście rozmiarów i potęgi kapitału finansowego, — oto główna materialna podstawa nieuniknionego nadejścia socjalizmu. Intelektualnym i moralnym motorem, fizycznym wykonawcą tego przekształcenia jest wychowywany przez sam kapitalizm proletariat. Jego walka z burżuazją, występując w różnych i coraz bogatszych w treść formach, nieuchronnie staje się walką
25
