wiedzały coraz to inne kraje. Tak na przykład we Francji w XI w. było 48 lat głodu, Anglia w ciągu XI i XII stulecia przeszła 20 wielkich klęsk głodowych. Uczony brytyjski, Walford, wylicza w słynnym dziele o klęskach głodowych na świecie 22 najdotkliwsze, które wraz z towarzyszącymi im zwykle nieszczęściami nawiedziły w XIII w. Europę. W owych okresach pojawiało się ludożerstwo i handel ludzkim mięsem, przy czym nie były to pojedyncze wypadki, lecz zjawiska masowe. „Wykopywano i pożerano trupy, silniejsi mordowali słabszych, matki, aby zaspokoić głód, zabijały swe dzieci” — pisze kronikarz. Jak obliczają historycy od X do XVI w. Europę nawiedziło około 400 klęsk głodowych o szerokim zasięgu. Ludność Europy ratowała się trawą i zielskiem, korzeniami i korą drzew, a podczas zimy — rodzajem zbiorowej śpiączki na wzór snu zimowego niektórych zwierząt. Całe wsie spędzały po 4 do 5 miesięcy w roku w stanie jakby odrętwienia, „ludzie leżeli niemal cały czas, ruszając się jak najmniej i tylko po to, aby zaspokoić najbardziej nieodzowne potrzeby[1]. Ten sposób zapadania w sztuczny sen przetrwał w niektórych okolicach carskiej Rosji aż do XX w., jako pozostałość zwyczajów i trybu życia w wiekach średnich.
Od XVI stulecia, wraz z rozwojem rolnictwa, klęski głodowe w Europie zachodniej przebiegały coraz łagodniej i stawały się rzadsze, niemniej jednak czyniły jeszcze olbrzymie spustoszenia. W 1586 r. nawiedziła Anglię jedna z najstraszliwszych klęsk głodowych w jej dziejach; wielkie głody miały miejsce nadal w czasie niszczących wojen. Tak na przykład w 1590 r., w czasie trzymiesięcznego oblężenia Paryża przez Henryka IV, ludność żywiła się psami, kotami, szczurami, zjadano nawet świece łojowe. Władze miejskie, po wyłapaniu wielu psów i kotów, gotowały na ich mięsie z dodatkiem traw i korzeni „zupę”, którą karmiły przez 2 tygodnie 12 tysięcy najbiedniejszych. Jednakże mimo tak rozpaczliwych wysiłków śmierć głodowa zbierała obfite żniwo. W końcowych tygodniach znajdowano każdego ranka na ulicach ponad 100 zmarłych z głodu.
Jeszcze bardziej wstrząsające fakty miały miejsce w Niemczech w czasie wojny trzydziestoletniej (1618—1648). Ludność nie cofała się nawet przed zjadaniem trupów. Tak było na przykład w Neustadt w Palatynacie Reńskim, gdzie w 1635 r. władze po-
- ↑ A. Maurizio, Pożywienie roślinne i rolnictwo w rozwoju dziejowym, Warszawa 1926, s. 76.
