od assymilacyi z protestancko-pruskim żywiołem chroni. Kościół bowiem, mający własne nie ziemskie cele na oku, nie da się nigdy użyć jako narzędzie do germanizowania. Wydzierać komuś narodowość może tak spogańszczony rząd, jakim jest rząd pruski, gnębić narodowość może tak wyzute z ducha chrześciańskiego społeczeństwo, jakiem jest społeczeństwo protestancko-niemieckie, nigdy atoli kościół, który w miłości bliźniego zaleca poszanowanie i dla obcych narodowości. Dlatego to prawdziwych i gorliwych katolików nienawidzą decydujące sfery jako wrogów państwa, którzy w sprawie polskiej nie chcą rozumieć interesów narodu niemieckiego. Dlatego też szczególnie duchowieństwo katolickie jest w Prusiech przedmiotem podejrzeń, obelg, szkalowań i napaści w walce narodowej[1], przedewszystkiem zaś duchowieństwo polskie. „Stanowczo wrogą dla rządu jest większa część katolickiego duchowieństwa”, pisze Flottwell w r. 1841, „Fanatyczny wpływ duchowieństwa objawia się szczególnie na arystokratycznych paniach, skłonnych do religijnego fanatyzmu”[2]. „Germanizacya przez komisyę kolonizacyjną”, powiada jakiś były właściciel ziemski Niemiec z Poznańskiego[3], mniej porusza osiadłego włościanina polskiego niż agitatorzy, do jakich należy polskie duchowieństwo. Jego potęgę lekceważy się tak samo, jak w czasie walki kulturnej. Ewangelicki duchowny nie troszczy się o sprawy polityczne i wogóle bardzo mało o owych parafian, podczas gdy katolicki proboszcz odwiedza parafian w domu, popiera ich radą, a jeśli potrzeba, także czynem. „Kozła puściliście do ogrodu”, powiedział przed paru laty przywódzca hakatystów p. Tiedemann, mówiąc o nominacyi ks. Stablewskiego na stolicę arcybiskupią w Poznaniu. „Wybór ten był wielkim politycznym błędem”, twierdzi pastor bezimienny, autor cytowanej broszury, Polen u. Deutsche i d. Pr. Posen[4]. Nie trzeba
