Co daje nauka polityczna? Czem podnosi zdolność do czynu? Nauka każda zdąża do zrozumienia zjawisk. To też sam opis zjawisk, ich czasowego następstwa, jest tylko pierwszym krokiem badania, poczem przychodzi krok drugi; cognitio per causas, wytłumaczenie zjawiska przez wykazanie rozstrzygającej przyczyny. Czyn jest skutecznym tylko, gdy wywoła zamierzone skutki. Nauka przyucza pojmować czyn jako przyczynę skutków, oceniać siłę przyczyny, w zjawisku przyczynę odnaleźć, w przyczynie skutek przewidzieć. Każdy czyn polityczny zamierza oddziałać na przyszłość, i to albo chce przeszkodzić wybuchowi lub rozwojowi czegoś złego, albo zapewnić trwałość i rozwój czegoś dobrego, albo wreszcie stworzyć coś nowego, zmianę na lepsze wywołać. Samo z siebie nic się nie dzieje, bez przyczyny niema zjawiska. W życiu każdego narodu działają przeróżne siły i prądy, przeróżne przyczyny. Zadaniem polityki ograniczyć przyczyny o skutkach ujemnych, rozwinąć wpływ przyczyn dodatnich, spotęgować go, im oddać rozstrzygający wpływ na kształtowanie przyszłości narodu. Nie o proroctwa tu chodzi, nie o jasnowidzenie, lecz o zrozumienie doniosłości przyczyn, o zrozumienie znaczenia zasady przyczynowości dla politycznej dziedziny. Tylko kto umie pojąć czyn swój jako przyczynę skutków, umie ocenić doniosłość siły tej przyczyny, jest naprawdę uzdolniony do politycznego czynu. Nie trzeba z armat strzelać na wróble, ani łudzić się, że nowe chorągwie dla armii podniosą siłę obronną. Niedocenianie siły przyczyn i siły zjawisk, niezrozumienie przyczynowego związku, to właśnie główne źródło błędów politycznych. Nauka przyzwyczaja umysł do pojmowania zjawiska przez przyczynę, do analizy i oceny siły współdzia-
aux consciences qu' aux esprits, et dictera les règles du droit aux sociétés humaines«.
