pomagać przy zakupie i zbycie płodów, mogłyby im nawet w razie istotnéj potrzeby — która pono wszędzie była i pozostanie najpierwszym długów powodem — służyć uczciwym kredytem i przez to wyrwać ich z silnych lichwy uścisków, w któréj zgubne ramiona dzisiaj jeszcze włościanin nasz przy najmniejszem niepowodzeniu popada.[1] W ten sposób osiągane z założenia kółek ziemiańskich korzyści jeszczeby się szerszym udzieliły kołom, jeszczeby więcéj zyskały na doniosłości, bo podniosłyby dobrobyt nie tylko jednéj ale kilku klas społeczeństwa, coby i dla naszego narodowego dobrobytu nie pozostało bez skutków dodatnich.
Ale jeżeli chcemy wszelkie te korzyści osiągnąć, jeżeli chcemy założyć spółki ziemiańskie i tak je założyć, by się rozwinęły pomyślnie, to nie należy nam od góry, od tego, co ma być wiązaniem, od naczelnéj instytucyi zaczynać, od niéj czekać inicyatywy, lecz przeciwnie, z dołu powinien wyjść ruch, bo spółki tylko natenczas mogą się rozwijać pomyślnie, gdy będą ograniczone terytoryalnie, gdy będą oparte na istotnéj znajomości i ludzi i stósunków danego okręgu. Dopiero po założeniu winny one wchodzić w stósunki z naczelną instytucyą, bo tylko w ten sposób będzie każdemu pracującemu rolnikowi zapewniony potrzebny dlań kredyt, praca rolnicza wyzwoli się z pod bezpośredniego panowania obcego kapitału, bo tylko natenczas naczelny bank będzie mógł z korzyścią dla siebie przyczynić się do wyrwania ogółu ziemian, tak na większéj, jak na włościańskiéj osiadłych ziemi, z ich dzisiejszéj niedoli.
Idea dobrowolnych asocyacyi, zyskująca coraz szerszy zakres działania i coraz liczniejszy zastęp zwolenników, będąca jedném z najpiękniejszych dzieł XIX w., umiała już niejednokrotnie i na niejedném polu przy-
- ↑ Nader ciekawe szczegóły co do lichwy u nas przytacza v. Nathusius: „Die bäuerlichen Zustände der Provinz Posen,” publikowane przez Verein für Socialpolitik 1883.
