wyrażeniem geograficznem, stan ten jednakże nie sprowadził upadku samoistności politycznej niemieckiej. Odwrotnie, Hiszpania wytworzyła jeden z najsilniejszych rządów w nowszych czasach dziejów europejskich, i przy tym silnym rządzie straciła znaczenie polityczne, wpływy, bogactwa, oświatę, a utrzymanie samoistności politycznej (zapewne zgodzi się autor) winna tylko wyłącznemu swemu położeniu geograficznemu. Wobec tego rażącego przykładu nie podobna oprzeć się myśli, że poza wytworzeniem siły jest coś, są jakieś inne zadania w pracy wewnętrznej społeczeństw, tak ważne, tak główne i takie ze wszystkich największe, — że spełnienie ich słuszniej można by wziąć za podstawę sądów dziejowych i za historiograficzny punkt wyjścia. Mamy więc przed sobą dwa upadki: jeden Hiszpanii, z silnym rządem, — drugi dawnej Rzeczypospolitej, bez rządu. Wobec tego, jakże mamy patrzeć na aksjomat p. Bobrzyńskiego? Nie należy przy tem zapominać, że niejednokrotnie wewnętrzne zatargi dynastyczne, rejencje, ścieranie się partyj dworskich lub niesnaski w łonie zbiorowych ciał rządzących sprowadzały i na te społeczeństwa, które wytworzyły rządy właśnie najsilniejsze, takie chwile osłabienia, taką bezsilność, że upadek samoistności stawał się rzeczą tylko zbiegu zewnętrznego warunków, szczęścia lub nieszczęścia, większego lub mniejszego przygotowania sąsiadów itp. Powiemy nawet więcej, że tam właśnie, gdzie siła państwowa streszcza się w niewielkiej liczbie osób, tam i losy państwa jeszcze bardziej mogą być zawisłe od zmiennych kolei tychże osób. Wobec tego,
