Strona:H. Poincaré-Nauka i Hypoteza.djvu/6

kie te konstrukcye posiadają poważną trwałość, i powzięto obawę, że jeden podmuch zdoła je obalić. Sceptycyzm taki również jest powierzchowny. Wątpić o wszystkiem lub we wszystko wierzyć — są to dwa rozwiązania jednako dogodne, obadwa bowiem jednako oszczędzają nam trudu myślenia.
 Zamiast więc wygłaszać sumaryczne wyroki powinniśmy zbadać starannie rolę hypotezy; przekonamy się wówczas, że jest ona nietylko niezbędną, ale że najczęściej jest uprawnioną. Zobaczymy również, że istnieje kilka rodzajów hypotez, że jedne z nich są sprawdzalne, i że skoro zostaną potwierdzone przez doświadczenie, stają się płodnemi prawdami; że inne, nie mogąc wprowadzić nas w błąd, mogą nam być pożyteczne przez dostarczenie oparcia naszej myśli, że wreszcie inne jeszcze są hypotezami tylko z pozoru, i sprowadzają się do zamaskowanych określeń lub umów.
 Te ostatnie napotyka się zwłaszcza w matematyce i w naukach z nią spowinowaconych. Stąd właśnie nauki te czerpią swą ścisłość; umowy te są wytworem swobodnej działalności naszego umysłu, który w tej dziedzinie nie zna przeszkód. Tutaj umysł nasz może twierdzić, gdyż dekretuje; zrozumiejmy się przecież: dekrety te narzucają się naszej nauce, która bez nich byłaby niemożliwa; nie narzucają się jednak przyrodzie. Czy wszakże dekrety te są dowolne? Nie, albowiem w takim razie byłyby jałowe. Doświadczenie pozostawia nam wprawdzie wolny wybór, lecz służy nam za przewodnika, pozwala nam rozeznać drogę najdogodniejszą. Dekrety nasze są tedy podobne do dekretów władcy absolutnego lecz rozumnego, zasięgającego opinii swojej Rady Państwa.
 Niektórych autorów uderzył ten charakter wolnej umowy, jakiego dopatrzono się w pewnych zasadach podstawowych nauki. Chcieli oni uogólniać nad miarę i zapomnieli przytym, że wolność nie jest dowolnością. Doszli oni w ten sposób do tak zwanego nominalizmu, i zadali sobie pytanie, czy badacz nie pada ofiarą własnych swych określeń, i czy świat, który w swoim mniemaniu odkrywa, nie jest poprostu tworem