Romulus. Dobrzy się buntów nie bali.
Konstantyn. Dłużejbyś był panował, gdybyś był ostróżnym.
Romulus. Losu swego nikt uniknąć nie może : twój był szczęśliwszy.
Konstantyn. Uprzedzony źle tłumaczysz pobudki przeniesienia mojego. Kiedy się panowanie Rzymian w samym tylko okręgu państw Włoskich zawierało, najzdatniejszą wówczas był Rzym stolicą; gdy zczasem możność Rzymska, do wszystkich części świata doszła, w środku tak jak należało, ustanowiłem rządów siedlisko.
Romulus. Zczasem przyniosło rozdwojenie i tem państwo upadło[1].
Konstantyn. Kres to zwyczajny dzieł ludzkich, i ta jest tylko między niemi różnica, iż jedne później, drugie prędziej niszczeją i nikną.
Romulus. Mów co chcesz; nowości osobliwie w rzeczach ważnych wprowadzać nie trzeba : w częściach niekiedy może być zdatną, w zadawniałej całkowitości niebezpieczna, ledwo niezawsze na złe wychodzi.
Paweł Emiliusz. Szacowne byłoby Rzymianom, gdybyś był za ich czasów żył, dzieło twoje o Rzymskim Senacie; zwłaszcza żeś je dokładnie i ozdobnie naszym językiem pisał.
Zamojski. Wiadomość języka waszego stała się następcom potrzebą, zwłaszcza nam Polakom, swobodą wam podobnym; i choć przemoc, którąście mieli nad innemi narodami ustała, pisma któreście po sobie zostawili, stając się prawidłami nauk i stylu, wkładają obowiązek, uczyć się języka, z którego się to wydobywa.
Paweł Emiliusz. Więc nie przemożność, ale nauka uwiecznia pamięć naszę.
Zamojski. Nie przeszkadza jedna drugiej : słodsze jest jednak i szacowniejsze uwiecznienie z tego, co wzmaga i cieszy, niż z waszych tryumfów, które następnych dziwią, współczesnym były przyczyną boleści i płaczu.
Paweł Emiliusz. Tak mówisz, jakbyś sam nie był wojownikiem.
Zamojski. A ty tak za wojownikami obstawasz, jakbyś nie był najuczeńszym z Rzymian.
Paweł Emiliusz. Nadto mnie wznosisz; byłem czcicielem nauki, i jeżeli mnie w poczet uczonych mieścisz, stąd tylko ten zaszczyt mieć mogę, iż dzieciom moim dałem dobre wychowanie; a nie spuszczając się na mistrze, choć najlepszych dobierałem, sam byłem dozorcą ich ćwiczenia : i nie żałowałem tego w czasie, gdyżem się cieszył ze skutków pożądanych czułej usilności mojej.
Zamojski. Nie dał mi los tej pociechy, zbyt młodego syna zostawiłem : w dobrych jednak ręku z mego starania będąc, słał się szacownym obywatelem.
Paweł Emiliusz. Przesadził w wyrazie Cyceron, gdy w zapale miłości własnej przeniósł xięgę nad oręż; oba te narzędzia mają właściwy swój szacunek : jednakże nie byłby Rzym Rzymem, gdyby równe jemu mieli inni obywatele uprzedzenie.
Zamojski. Orężem się sława mądrości nie nabywa; bez xięgi trudno być wojownikiem.
Paweł Emiliusz. Nie byli czytelnikami przodkowie nasi, a podbijali narody.
Zamojski. Może nie tak pilnemi, jak następcy, jednakże z własnych waszych dziejów jest wieść : iż za Numy[4] ucznia Pitagory, następcy zaś Romulusa, była nauka; sam Romulus zbyt był oświeconym, iżby go kłaść w liczbie nieuków. Podbijały niekiedy dzikie narody sąsiady swoje, ale tej zwierzęcej przemocy wojownictwem zwać nie należy. Z ciebie samego biorę przykład; czego poprzednicy twoi w naukach nie ćwiczeni w wojnie z Perseuszem nie dokazali, choć byli w porze wieku; ty już podeszły, z biblioteki ustronia pod namiot przesadzony, do skutku przywiodłeś : a zwyciężca oznaczyłeś, jak przenosisz xięgę nad oręż, gdyś z niezmiernych zwyciężonego dostatków, samę tylko bibliotekę jego przywłaszył dzieciom oddał.
Paweł Emiliusz. Jeżeli mnie ze skromności chwalisz, uwłaczasz moim wyborem xięgom szacunku.
Zamojski. Raczej cię w tej mierze z zyskownego wyboru chwalę. Biblioteka albowiem następców Alexandra, większym była skarbem nad zbiory Perseusza. Sam jej założyciel dał to poznać, gdy w najszacowniejszej Daryusza skrzynce dzieła Homerowe zamknął[5].
Paweł Emiliusz. Że xięgi najszacowniejszym są skarbem, zaprzeczyć ci tego nie mogę : mówię zaś tym śmielej, ile że nas stary Katon[6] nie słyszy; on był albowiem głównym nauk nieprzyjacielem.
Zamojski. A sam xięgi pisał[7]. Nie przekonaniu jego, ale osobliwości takowy wstręt przypisać należy.
Paweł Emiliusz. Zgadzam się, jak widzisz z tobą, iż nauki są szacowne i potrzebne : zdaje mi się jednak, żeś się nadto zaciekł, gdy mówisz, iż bez xięgi wojownikiem być trudno. Byłeś nim prawda, i szczęsne zdarzenie
- ↑ Sam Konstantyn umierając dał przykład podziału szkodliwego, między trzech synów dzieląc państwo. To po Teodozyuszu, na dwie części podzielone, nie długo na zachodzie trwało. Wschodnie na Konstantynie Paleologu zakończyło się.
- ↑ Paweł Emiliusz mąż równie uczony, jak w sprawowaniu rządów znamienity, Perseusza ostatniego Macedonów króla zwyciężył, i wkrótce potem życia dokonał.
- ↑ Jan Zamojski hetman i kanclerz, równie i w wojownictwie i naukach biegły, wiele przysług krajowi uczynił. Wojny szczęśliwie wiódł, wiele krajów na Moskwie zdobył będąc namiestnikiem Stefana Batorego króla : mąż ten nieśmiertelnej pamięci godzien, umarł w roku 1605 mając lat 64.
- ↑ Numa Pompiliusz drugi król Rzymski był z narodu Sabinów, a jak wieść niesie, uczeń Pitagory. Rządy jego były spokojne, wiele praw użytecznych ustanowił, a między innemi, jak obrządki na cześć bóztwa miały być odprawiane. Panował lat 43, umarł w 80 roku wieku swojego.
- ↑ Pisarze życia Alexandra twierdzą, iż gdy po zwyciężonym Daryuszu, obóz i niezmierne, które w nim były, bogactwa dostały mu się, znalazła się między niemi puszka złota drogiemi kamieńmi osadzona: w tej on dzieła Homerowe złożyć kazał, i zawsze ją miał przy sobie. Plutarch. Kurcyusz.
- ↑ Stary Katon, którego od piastowania urzędu tego Cenzorem zwano, sprzeciwiał się wszystkim nowościom, mieniąc je być zgubą kraju. Stąd gdy z Grecyi w poselstwie filozofowie do Rzymu przybyli, etc. Sami bowiem filozofowie byli posłami, nie zaś w towarzystwie posłów do Rzymu przyjechali.
- ↑ Wiele pism Katona do wiadomości wieków następnych nie doszło; pisał prawidła obyczajności. Cyceron zaś o jego xiędze de Originibus, gdzie pierwiastki osad Włoskich opisywał, takowe daje świadectwo : Jam vero Origines ejus quem florem, aut quod lumem eloquentiæ non habent?
