na graczach, łatwość z którą się tym sposobem bogaj ctwa nabywają, podli je w oczach zyskującego. Gdy więc szacunku nie naznacza, rozrzutnie i bez względu z niemi się obchodzi, i częstokroć wtenczas dopiero spostrzega, iż potrzebne, kiedy ich brakuje; a brakuje, gdy tego, co stracił, odzyskać nie może. Zostaje wówczas z chęcią odzyskania niesposobność dokazania tego, a ten stan gwałtowny, srogą będąc męczarnią, sprawiedliwem niegodziwego nałogu stawa się ukaraniem.
Nie jest to pochwałą naszego wieku, iż trzeba dowodzić o czem przedtem nie wątpiono, iż rodziców kochać i szanować powinniśmy. Ze wstydem brać pióro przychodzi, gdy się widzi i czuje potrzeba takowego dowodzenia. Przeszliśmy w tym rodzaju bezbożność przodków naszych, i sprawiedliwie z Horacyuszem powtarzać można :
Ætas parentum pejor avis, tulit nos nequiores.
Niemasz uroczystszego, świętszego prawa, nad obowiązki wzajemne rodzicowi dzieci. Wraz z przyrodzeniem nastało, wpojone w serca i umysły nasze; wśród siebie je nosimy, i jeżeli nieprawość zda je się je wykorzeniać, odzywa się, mimo usilność naszę ku zatłumieniu głosu tego, i da je przestępcy poznać i uczuć bezbożność, którą popełnia.
Prawodawcy religji wyrok, przepisując sposób, jak czcić Stwórcę w codziennej modlitwie należy, bierze porównanie od czci rodzicom winnej, sprawcę wszech rzeczy zowiąc ojcem naszym : a w tym sposobie czczenia daje poznać, jakie uszanowanie rodzicom od nas należy.
Nie wchodzi w ten sposób uwagi myśl nasza, która zwiedziona nieprawej mądrości podejściem, chcąc nowość uszlachcić, starożytnością gardzi, dla tego najpewniej, iż jej szacunku nie zna. Nie jest jednak rzecz niepodobna, iżby nieuprzedzone zastanowienie się w niektórych pożądanego nie sprawiło skutku, wyprowadzając ich z błędu, a wreszcie choćby i nie sprawiło, zrażać to prawej ochoty nie ma, która ile możności oświecać zaślepionych, a zbłąkanych na dobrą drogę naprowadzać powinna.
Pierwsze towarzystwa ludzkie, krwi związki skojarzyły; rozpłodzone dzieci, w rodzicach znalazły nauczycielów, sędziów i obrońców; rodzice w dzieciach trosk, starań, pielęgnowania znajdowali nagrodę w usłudze, zabawie, a gdy pora dojrzałości nadeszła, w pomocy i obronie. Wdzięczność i miłość słodziły zwierzchności jarmo : jeźli jarzmem nazwać można, skutek miłego uczucia. Wiek szacownej prostoty, który Sprawiedliwie nazwano złotym, nie inszym nad ten rządem się zaszczycał; a gdy namiętności zaczęły przewodzić nad skażonemi następcy, towarzystwa w których się lepiej nad inne zachowały pierwiastkowe czyny, znalazły w szczęściu swojem nagrodę : te zaś które się od nich oddaliły, im bardziej dały się powodować szkodliwym nowościom, tym więcej doznały odmian, które je nakoniec przywiodły do upadku.
Najszacowniejsze, a razem najdawniejsze przez Mojżesza ogłoszone ludowi Izraelskiemu prawodawstwo, wyraźnie ten obowiązek w dziesięciorgu przykazaniach bożych obwieściło : « Czcij ojca twego i matkę twoję; i ażeby go tym mocniej wkorzenić w serca i umysły, z nakazem złączyło obietnicę doczesnej jeszcze nagrody : « abyś był długowiecznym na ziemi : » ut sis longaevus super terram. Pełne są xięgi pisma bożego, przykładów, pobudek, napomnień, ostrzegających, zachęcających, grożących nakoniec karą, któryby obowiązku tego nie zachował.
Najdawniejszych państw prawodawstwa zastanawiały się najusilniej nad uszanowaniem, a zatem posłuszeństwem dzieci względem rodziców, i do tego stopnia zwierzchność takową rozciągały, iż nadały nieograniczoną rodzicom władzę. Po wziętem od Greków dziesięciu tablic prawodawstwie, dziecie u Rzymian, póki od ojca uroczyście wyzwolone nie było, tak mu było poddane, iż ten nie tylko majątkiem i wolnością, ale i życiem jego mógł rozrządzać. Najwyższa stanu władza nie mogła odjąć tego prawa, wykraczającym nawet w tej mierze rodzicom : i woleli szczególne złe bez kary puścić, niżeli naruszyć powszechne urządzenie, które mniemali stosownem do pierwiastkowych praw przyrodzenia.
Do dawnych przykładów ten najdalszej starożytności dotąd trwa ciągle w Chinach. Państwo to, nie tylko według ich własnej powieści, ale według uznanych dowodów, zasięga owych czasów, w których najpierwsze rządne towarzystwa wszczęły się. Nie skądinąd więc zasięgało sposobu rządu, ale z siebie go powzięło. Jakaż jest najdzielniejsza tak ciągle trwałego politycyzmu tajemnica? Nie inna nad tę, którą całemu rodzajowi ludzkiemu nadało przyrodzenie : tojest uszanowanie rodziców. Pierwiastkowe państwa tego najludniejszego, i śmiele rzec można, najrządniejszego w świecie, zasady, czynią pierwszego rządcę powszechnym ojcem. Cokolwiek więc ta słodka władza wkłada obowiązków wzajemnych między rodzicami i dziećmi, te wszystkie ma panujący, względem poddanych, poddani względem panującego. Szczęśliwość Chin pod takim rządem, obwieszcza ciągła od wieków trwałość jego; a lubo doznawali niekiedy odmiany, dobroć istotna ich rządu ustrzegła ich od zguby. Zawojowani od sąsiedzkiego narodu Tatarów, jedynym w dziejach ludzkich przykładem, przeistoczyli zwyciężców, i dotąd, jednę z nimi zachowując całość, wzorem być powinni i przykładem wszystkich narodów.
Żeby być uczęstnikami ich szczęścia, potrzeba być naśladowcami ich cnoty, a zwracając się do pierwiastkowego źródła, przywrócić rodzicom w kochaniu, czci i posłuszeństwie to, co się im od nas istotnie należy. Nie dość jest na zwierzchnem oświadczeniu miłości; na niektórych grzeczności względach, na mniej kosztownem dogodzeniu ich potrzebom, na oświadczeniu niekiedy, lub okazaniu powierzchownego uszanowania. Te czcze obrządki, gdy nie z serca pochodzą, podobne są do złej monety, która choć ma dobrą cechę, gdy nie ma wewnętrznej wartości, użytą być nie może.
Kochać rodzicow obowiązek łatwy, i ten najmniej przestępywanym bywa : ale nie zawadzi nad tem się zastanowić, jaką prawdziwa miłość być powinna. Jej przyrodzenie przeistaczać się w to, co kochamy, a zatem tak działać, i owszem zapomnieć o sobie, byle dogodzić osobie kochanej. Częściej się to jednak nadarza w romansowych sentymentach, niż w tej miłości, która najpierwszą od wszystkich być powinna. Nie kocha
