a tego mnogość nie pozwala, iżby miały pozór przyjemny. Milsza woda w czystem naczyniu, niż wino choćby najstarsze, gdy się ze szklanki zle wytartej wypijać musi. Cóż dopiero gdy bielizna stołowa daje poznać widocznie, iż służyła nieraz, i służyć jeszcze będzie, nim ją do prania dadzą. Naówczas pierwsze wejrzenie zraża stołowników, i takie czyni uprzedzenie, iż choćby się wysilał gospodarz na rzadkie przysmaki, nie sprawią miłego uczucia.
Rozumieją niektórzy gospodarze, iż nie mogą lepiej gościa uraczyć, jak stawiając przed nim rzeczy nadzwyczajne. Intencya oznacza chęć przysługi, ale się rzadko udaje. Naprzód, iż owe przysmaki zdaleka sprowadzone, i nie zawsze w dobrym stanie dojść mogą; powtóre iż każda przysada nieprzyzwyczajonemu do niej żołądkowi szkodzi; potrzecie, iż to jest próżny, a niepotrzebny wydatek. Każdy kraj ma swoje przysmaki; nasz w nie dość obfity : bylebyśmy ich tylko skromnie, dogodnie, smaczno i czysto dostarczali stołownikom naszym, i oni zdrowemi potrawami nasyceni, nie będą żałować, że u nas jedli; i my bez straty z nimi się wraz ucieszymy.
Nieraz w podróżach z zadziwieniem postrzegałem, iż ledwo gdzie ogrody przyszło mi widzieć, a jeźli się gdzie znalazł, znać było, iż wcale był zaniedbany. W czasie letnim ledwo gdzie mogłem owoców dostać, i te były w najgorszym gatunku. Toż samo o jarzynach mogę mówić, sałaty nawet ledwo gdzie dostać było można. Zadziwienie moje gdy za powrotem objawiłem, znalazłem niezadziwionych słuchaczów : jak więc ja byłem za ogrodami, prawie wszyscy przeciwko ogrodom powstawali.
Przełożę, jakie były przeciwników żarzuty, i razem jakowa z mojej strony obrona.
Panom to tylko wielkim ogrody mieć należy, a nie szlachcie, najczęściej powtarzano. Śmieszny to i nieprzyzwoity wyraz, jakby pan niebył szlachcicem; ale omijając mniej należyte określenie, że panom mieć ogrody przystoi, nie idzie zatem, iżby ich uboższym mieć nie należało. Takby mówić było stosowniej : panom większe, ozdobniejsze, a zatem kosztowniejsze ogrody właściwe, bo im na to dostarcza; mogą koszt łożyć na założenie, utrzymaniem się założonych nie wyniszczą. Każdy, według stanu i przemożności działać powinien; choć więc nieumiejętny, może się ogrodem zatrudniać i bawić, zwłaszcza gdy przy kształcie dla miłego wejrzenia, znajdzie się użytek. Ostatni ten wyraz, daje wstęp do odpowiedzi na drugi zarzut : iż żal się boże, łożyć na ogrody, gdyż z nich zabawa tylko, a pożytku nie masz.
Nie przeszkadza zabawa pożytkowi, gdy się rzeczy roztropnie według czasu, osoby, okoliczności, czynią. Z ogrodu owocowego i jarzyn, w miastach osobliwie, albo w ich okolicach, większe niżeli pospolicie mniemamy, wzrastają pożytki. Zbytek mieszkańców drogo opłaca wyborne owoce i jarzyny; a cóż dopiero, gdy wcześniej nad porę zwyczajną wschodzą? Talerz grochu młodego strączków w Marcu, lub Lutym, sowicie koszt opału w szklarniach nagradza ogrodnikom. Na wsiach sady ogrodzone, zwłaszcza w Podgórzu, stawają za folwarki, a tym użyteczniejszy stąd handel, im mniej rąk ku opatrzeniu roztropne pielęgnowanie drzew rodzajnych wymaga; baczność tylko mieć należy, gdy wschodzą owoce, a gdy dojrzeją, straż pilną.
I to w zarzutach dało mi się słyszeć, iż zatrudnienie koło gospodarstwa tyle czasu wymaga, że go na ogrodnictwo nie wystarczy. Słaby to jest zarzut, i ledwo wart odpowiedzi; jednak gdy dla przekonania dawać ją należy, czynię takową. Słabych to umysłów, i złączonego z niemi pospolicie lenistwa, odezwa, iż czasu nie masz; taki jest jego przeciąg, że bylebyśmy go umieli rozmierzyć, na wszystko wystarczy. Niech tylko rzecz, którą działać mamy, dobrze się, a gruntownie w myśli naszej umieści, a następnie jedna po drugiej roboty nasze idą : może naówczas być gospodarz tak dobrym ogrodnikiem, jak oraczem. W dobrze ułożonej plancie nie znajdzie nacisku, a przeto wahania się, od czego zacząć. Niech tylko odbędzie wszystkie obywatela, sąsiada, rodzica, męża, pana domu, gospodarza obowiązki, a tyle mu jeszcze zbywać będzie czasu, iż się przyjmowaniem gości, łówką ryb, polowaniem, stadem, uczęszczaniem do miast bawiąc, znajdzie czas i na czytelnictwo, co tym bardziej zalecać należy, im mniej się do tego wsi mieszkańcy garną; a w xiążkach wyczyta przepisy, nie tylko ogrodnictwa, ale i to, jak gospodarować należy.
Umysłów to jest poziomych działanie, nad dobremi rzeczami zastanawiać się pracowicie; są takie, które koniecznie nas samych wyciągają, ale też są, które namiestnicza praca zastąpić może. Na tych, którzy nas zastępują mieć oko należy, ale wszystko, osobliwie w pomnożonem wielością rzeczy działaniu, chcieć przez siebie czynić, jest przedsięwzięcie nieroztropne, bo nad zdolność naszę. Jeżeli mniemamy, iż nikt lepiej od nas czynić nie zdoła, zbytniej to miłości własnej udział : jeżeli rozumiemy, iż koniecznie tego potrzeba, abyśmy się sami o siebie krzątali, zle stosujemy niezgodny z okolicznościami stanu naszego obowiązek. Można więc być i ogrodnikiem i gospodarzem, a gdy zyskownem potrafimy zrobić ogrodnictwo, stanie się tak, jak być powinno, gospodarstwem.
Siedzącemu w domu na wsi, co jak pospolicie u nas się trafia, oddalonemu od miast wielkich, gdy sam o sobie nie zaradzi, na wielu rzeczach ku wygodzie służących zbywać musi. Takowemu braknieniu sam tylko przemysł zabieżeć może, a ten w starownem ogrodnictwie o każdej porze znajdzie, jak i potrzebie i okazałości dogodzić. Miło nie tylko gospodarzowi, mieć na pogotowiu wszelkiego rodzaju, a wyborne w każdym czasie jarzyny i owoce; ale i gościom odwiedzającym znaleźć, czego u siebie nie mają. Z użyciem łączy się zadziwienie pochlebne dziwiącemu, gdy owoce i jarzyny pozorne, smaczne, i przed czasem wschodzące, zastawione przed sobą widzą. Zabierają przy zawstydzeniu zazdrość, a stąd wzrasta usilność, iżby mieć, czego zazdroszczą. W każdej innej okoliczności, odwodzić od niej należy : w tej i podobnej zachęcać potrzeba, gdy rzecz ku pożytkowi kraju i obywatelów w szczególności zmierza.
Dogadzają oszczędności, a zatem istotnie w duch gospodarski wchodzą ogrody, zastępując w jadle kosztowne korzennych drogo kupnych przypraw wydatki. Smak owoców i jarzyn, czy same, czy przydane potrawom, milszy, niż wyciśnione z mięs i sadła extrakty. Mięsiwo samo przez się jedzione ustawicznie, ciężkie strawienie
