« Dóbr w arendę nie puszczam, bo poddanych
« moich kocham : wiem zaś iż potrzeba nadto szczęśli-
« wego przypadku, iżby arendarz tę miał ludzkość
« względem poddaństwa, którą pan ich własny mieć po-
« winien. Spuszczać się na takowe rzadkie przypadki
« roztropność nie każe : na to więc namiestników cho-
« wam, aby mnie zastępowali w tem, czego i dla rozle-
« głości dóbr, i dla obowiązku stanu mojego, czynić
« sam przez się nie mogę.
« Corocznie majętności wszystkie objeżdżać ma Pan
« Kommissarz, a nie spuszczając się na opowiedze-
« nia Ekonomów, Podstarościch, sam przez się wej-
« rzeć ma we wszystko, najmniejszej części nie opu-
« szczając.
« Gdzie zjedzie do majętności, najpierwej o to wyba-
« dywać się ma, czyli poddani nie są uciśnieni przez
« urzędników. Odda ścisły rachunek Panu Bogu, gdy
« przed panem krzywdę najostatniejszego z kmiotków
« utai : na niego albowiem spuściłem pieczołowitość,
« którą o każdym z nich mieć powinienem.
« Nie ma mieć z sobą więcej ekwipażu nad kolaskę i
« wózek, w kolasce cztery, w wózku koni dwa. Obroki
« gotowemi pieniędzmi płacić będzie, na to albowiem
« ma wyznaczony coroczny dochód przy swojej zapłacie.
« Zapłata jego jest znaczna; a to dla tego, aby kwito-
« wego, kontraktowego, zgoła żadnego daru od urzędni-
« ków i poddanych nie wyciągał.
« Przemysł w gospodarstwie dobry jest : ale nagan-
« ny, gdy zbytni. Nad takowym zastanawiać się należy,
« który niezbyt kunsztowny i niekosztowny. Projekta
« takowe w gospodarstwie wielkie nadzieje wznoszą, ale
« co obiecały, nie dotrzymują, a co gorsza, zamiast
« zarobku, stratę przynoszą. Nie zakazuje się prze-
« mysł, ale trzymając się reguł roztropności i doświad-
« czenia, niech się zbytecznie nie rozpościera.
« Małemi rzeczami gardzić nie trzeba, nie ujmie to
« powagi Panu Kommissarzowi, gdy się o drobne części
« gospodarstwa spyta, gdy oprócz powszechnych prze-
« pisów, wejdzie w szczególne, czylito potrzeby, czyli
« rozterki, lub uciski poddanych. Cierpliwie słuchać
« ma : rzeczy większej wagi panu przełożyć, pomniejsze
« ułatwić, żeby się każdemu według sprawiedliwości
« zadosyć uczyniło. Przez to też tak długo na każdem
« miejscu przebywać powinien, póki tego potrzeba
« wyciągać będzie; nie na przechadzkę albowiem posła-
« ny jest.
« Wejrzeć ma w sposób życia i postępowania eko-
« nomów, podstarościch, i innych urzędników, jeśli
« niekontenci z zapłaty, inszych zysków z krzywdą
« pańską i poddanych nie szukają. Gdy się winnymi
« znajdą, niech wrócą, co zle nabyli : niekarni, niech
« miejsce stracą.
« Budynki gospodarskie w jak najlepszym stanie
« być utrzymywane mają : na to kosztu żałować nie
« potrzeba, jako też na inwentarz i inne istotne po-
« trzeby. Ale też z drugiej strony należy mieć baczność
« na to, iżby budynki nie były nadto kosztowne.
« Wspaniałość godna jest śmiechu, gdzie się bez po-
« trzeby wydaje. Niech urzędnicy uczciwie i wygodnie
« mieszkają, niech bydło, drób, ma należyte przytule-
« nie. Zboże niech w szpichrzach i gumnach trzyma się
« bez szkody : więcej gospodarstwo nie wyciąga.
« Wieleby jeszcze było w szczególności do wyrażenia,
« zostawuje się to przezorności i baczeniu Pana Kom-
« missarza, który coroczny obchód zakończywszy, stan
« dóbr panu należycie, i jak najdokładniej opisany
« oddać ma.
« Rządca dworu, pana zastępuje; powinien więc
« przywdziać na siebie osobę jego, a zatem powagę
« przyzwoitą urzędowi zachować; tak jednak czynić to
« ma, iżby zbytecznością reprezentacyi podległych so-
« bie nie zrażał : ale miarkując gdzie czego używać
« należy, ani się pospolitował z tymi, którymi rządzi,
« ani też dawał im nadto czuć ciężar władzy swojej.
« Dwór liczny wielorakie rodzaje ludzi w sobie za-
« wiera, stąd rozmaite sposoby i myślenia i działania,
« Poznać je gruntownie obowiązkiem jest Marszałka :
« z tego albowiem poznania to wynikać będzie, iż ka-
« żdego według sposobności jego użyje, a przeto nie
« stanie się ani zbyt uciążliwym, ani nadto pobłaża-
« jącym.
« Mając sobie powierzoną pieczołowitość pańską,
« niech to sobie w myśl wpoi, iż urząd jego wielkiej
« roztropności w działaniu wyciąga. Żeby więc uspra-
« wiedliwił wybór pański, przywdziać powinien na
« siebie postać jego, i czynić naówczas, nie co passya i
« uprzedzenie, lecz co ścisła powinność pana każdego
« względem czeladzi swojej czynić każe. Powinność ta
« bardzo wiele szczególnych obowiązków w sobie za-
« wiera : poznać je wszystkie, a zatem wykonywać
« inaczej nie można, tylko po należytej uwadze, na
« czas, osoby i okoliczności, inaczej i z najlepszą inten-
« cyą pobłądzić można.
« Wystrzegać się ma uprzedzeń; a przeto niespra-
« wiedliwego wyboru jednych nad drugich. Częstokroć
« dobrze służący nie umie zwierzchnie pokazać ochoty
« swojej : są, którym przyrodzenie nie dało sposobno-
« ści do okazania zwierzchnie, co wewnątrz ich
« jest. Po większej części ci co zle myślą, mają talent
« dobrze się pokazywać na oko. Każdego więc z czeladzi
« dobrze ma pierwej poznać ten, któremu dozór nad
« niemi zlecony : poznać zaś nie może bez zapatrywania
« się pilnego, i zastanowienia uważnego nad każdym;
« przyjdzie zaś do tego poznania, sądząc każdego w
« szczególności po własnem jego działaniu. Ten sposób
« poznania ludzi nieprędki, ale pewny.
« W każdem zgromadzeniu jest zazdrość, nienawiść,
« a stąd częste do starszych odwoływania i skargi. Gdy
« je rządca dworu odbierać będzie, niech się uprzedze-
« niem nie uwodzi, ani pozorami, choćby się najdokła-
« dniejsze wydawały, ale uważnie, roztropnie, bez
« pośpiechu niech rzecz roztrząsa i poznaje. Gdy spra-
« wiedliwe przyczyny oskarżenia uzna, niech natych-
« miast złemu zabieży : jeżeli się zaś fałsz w zarzutach
« pokaże, niech zgromi potwarcę i ukarze, a wtenczas
« wróci się spokojność, i jemu samemu ubędzie przy-
« krości i pracy.
« W rzeczach mniejszej wagi sam przez się rozsądzić
« może, w celniejszych udawać się ma do pana, któremu
« stan dworu w czasach na to wyznaczonych dostate-
« cznie przełoży, i codziennie rano dla dyspozycyi
« wewnętrznej przychodzić nie omieszka.
« Z karami śpieszyć się nie powinien, ani w nich być
« zbyt surowym. Gdy postrzeże, iż łagodność na złe
« wychodzi, niech się uda do ukarania : gdy zaś i ten
