163) Jak łatwo można zauważyć zmierza ta droga do tego, że dzieła naszej wolności nie możemy już szukać w poszczególnych naszych uczynkach, jak to [476] czyni pospolity pogląd, lecz w całym bycie i całej istocie („existentia et essentia“) człowieka samego, a pomyśleć musimy ją sobie jako jego wolny czyn, który jako wielość i różność uczynków przedstawia się tylko zdolności poznawczej, przywiązanej do czasu, przestrzeni i przyczynowości, ale wszystkie te uczynki muszą posiadać ściśle ten sam charakter, właśnie z powodu pierwotnej jedności tego, co się w nich ujawnia. Dlatego też zjawiają się z niezłomną koniecznością, spowodowane każdorazowemi pobudkami, które je wywołują i określają w szczegółach. A zatem twierdzenie „Operari sequitur esse“ jest niezachwianie ważne dla całego świata doświadczalnego bez wyjątku. Każda rzecz działa zgodnie ze swoim ustrojem, a ustrój ten ujawnia się działaniem, które następuje wskutek przyczyn. Każdy człowiek działa zgodnie z tem, jakim jest, a jego działanie, wskutek tego każdym razem konieczne, powodują w indywidualnym wypadku tylko pobudki. Wolność, której zatem nie można odnaleść w „Operari,“ musi tkwić w „Esse.“ Było to zasadniczym błędem, było „υστερον προτερον“[1] wszystkich czasów, że przypisywano konieczność temu „Esse,“ a wolność temu „Operari.“ Odwrotnie: wolność tkwi jedynie w „Esse;“ ale „Operari“ wynika z „Esse“ i z pobudek z koniecznością: a po tem, co czynimy, poznajemy, czem jesteśmy. Na tem polega świadomość odpowiedzialności i moralna dążność[2] życia, a nie na rzekomem „liberum arbitrium indifferentiae.“ Wszystko zależy od tego, czem ktoś jest: to, co uczyni, wyniknie stąd samo przez się, jako konieczny następnik.[3] Nie myli nas zatem świadomość własnowolności i pierwotności, która bezsprzecznie towarzyszy wszystkim naszym czynom, pomimo ich zależności od pobudek, a dzięki której są one naszymi czynami: Ale jej prawdziwa treść zawiera więcej niż czyny i sięga wiele wyżej, gdyż
