Gdyby jednak zapytać, w czem leży najwazniejsza zasługa Helcla, należałoby może na pierwsze, naczelne miejsce wysunąć jego wydawnictwa źródeł, zatem prace, które w ocenie naukowej działalności pisarza zajmują najczęściej miejsce podrzędne. Ale bo też wydawnictwa owe, zarówno ze względu na ogrom, jako też jakość, jak wreszcie i treść swoję, przedstawiają szczególne znaczenie. Objęły one trzy główne działy źródeł do wyjaśnienia historyi prawa polskiego służących pomniki ustawodawcze, zabytki dyplomatyczne i zabytki dawnej praktyki sądowej polskiej. Z tych trzech działów, aż do czasów Helcla właściwie pierwszy tylko w szerszym zakresie był znany, i on też stanowił główną niemal wyłączną podstawę do badań przedmiotu; wszelako nawet i zabytki ustawodawcze nie były dotąd wydane krytycznie.
Pierwszy Helcel dał nam prawdziwie naukowe, doskonale opracowane wydanie najważniejszych pomników średniowiecznego ustawodawstwa polskiego, a przez to stworzył możność pogłębienia studyów, jako też wzór dla podobnych wydawnictw w przyszłości. Bardzo niedostatecznie tknęła się przed nim praca wydawnicza drugiej grupy zabytków, pomników dyplomatycznych; on pierwszy jął się zadania ogłoszenia ich w wielkim, pełnym zbiorze, i źródła te niejako wprowadził do naszej nauki. Co się zaś tyczy zapisek sadowych, to już niemal w dosłownem znaczeniu powiedzieć można, że je Helcel odkrył i pierwszy dla nauki naszej uprzystępnił. Wydawnictwa te, podające zatem nietylko materyał w szczegółach nowy, ale wprost pewne grupy materyałów, po przednio wcale, albo prawie nieznanych i niezużytkowanych, i to pierwszorzędnej wartości i doniosłości, rozszerzyły nadspodziewanie podstawę źródłową badań nad historyą prawa polskiego, dały możność rozwiązania nietylko całego szeregu ciemnych przedtem pytań szczegółowych, ale zarazem stworzenia sobie szerszego i głębszego poglądu na całość dawnych urządzeń prawnych w Polsce. W tem leży przełomowe znaczenie publikacyj źródłowych Helcla.
Zestawiając razem właściwości i zalety zarówno jego wydawnictw, jakoteż i prac konstrukcyjnych, stwierdzić tedy można, że Helcel zapoczątkował nowy zwrot w nauce historyi prawa polskiego. I to pozostanie na zawsze wiekopomną jego zasługą[1].
- ↑ Pisali o Helclu: Zborowski Stan., A. Z. Helcel, w lwowskim «Prawniku» z r. 1870 nr. 3 i 4; artykuł okolicznościowy, napisany pod świeżem wrażeniem zgonu, podający krótkie zestawienie prac naukowych, bez gruntowniejszej ich oceny. Maciejowski W. A., A. Z. Helcel, jako prawnik-historyk, w Rozpr. Akad. Umiej. Krak. Wydz. hist. filoz. t. 6 str. 53—258, zawiera o samym Helclu kilka ogólników i niektóre błędne daty, zresztą zaś tylko zestawienie wiadomości do dziejów prawa polskiego, zaczerpniętych z II tomu Starod. prawa pol. pomn. Stosunkowo najcenniejszą częścią tej publikacyi jest korespondencya Helcla z Maciejowskim, tutaj ogłoszona. Obszerny artykuł Z. L. Dębickiego, A. Z. Helcel, życiorys, w Przegl. Pol. z r. 1870 IV str. 356—389, jako też dwutomowe dzieło Henryka Lisickiego, A. Z. Helcel 1808—1870, Lwów 1882, I str. XVI i 390, II str. VII i 397, zawierają tylko rozbiór i ocenę publicznej działalności Helcla. Obszerniejszej pracy, rozbierającej gruntownie jego działalność naukową, dotąd nie ogłoszono; najcenniejsze uwagi o działalności tej podaje Bobrzyński, O dawnem prawie polskiem, jego metodzie i umiejętnem badaniu. 1876.
