Słownik etymologiczny języka polskiego/żupa
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Słownik etymologiczny języka polskiego |
| Wydawca | Krakowska Spółka Wydawnicza |
| Data wyd. | 1927 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
 Artykuł w Wikipedii
| |
 Strona w Wikisłowniku
| |
żupa, przestarzała nazwa ‘kopalń’ (soli, wielickiej i bocheńskiej, żup ruskich w Samborze, olkuskiej srebra i miedzi); żupnik, ‘urzędnik żupy’. Pierwotnie oznaczała żupa wszelki ‘monopol książęcy’, ‘opłaty, sądowe i inne’ (wybierał je żupca, po łacinie suparius, jeszcze w 15. wieku na Mazowszu), a zawiadywał niemi żupan (w najdawniejszych cytatach cerkiewnych: żupan, karczmarski i kupiecki). Żupan, nieznany na Rusi, tem bardziej znany na Zachodzie i Bałkanie, to tursko-tatarska nazwa ‘urzędników chańskich’ u Awarów i Bułgarów, jak wiemy z napisów na słupach grobowych starobułgarskich i na szali złotej z Nagy S. Miklos z 9. wieku, nazwa dotąd należycie ze Wschodu nie objaśniona. Nazwa ‘wysokich dostojników’ (»wielki żupan« nad innymi; z niego serbski król urósł), w Polsce i Czechach w 12. i 13. wieku, wcześnie zeszła i na ‘wójtów’ (»żupan Wysz«, już w r. 777, nad Dunajem, jest wójtem); żupanami zwali się u Słowian nad Salą ‘kmiecie, obowiązani do służby konnej’, a u Chorwatów i Serbów żupnik ‘proboszcz’; u nich żupa (jak i w cerkiewnem) oznacza ‘opole, okręg, ziemicę’, co dowolnie przeniesiono i na Zachód, i nowsi historycy przezywali żupami ‘powiaty’ (niem. Gau). Żupanowi odpowiadała żupani, nazwa Polakom już nieznana, ale ocalała po nich u starych Prusów, supani, ‘pani’. Uległ żupan skróceniu we żpan, stąd u Węgrów spani, ‘capitanei’, w 13. wieku, a z konieczną u nich przedsuwką samogłoskową: ispan, ‘naczelnik komitatu’, niem. Gespanschaft; nasze pan, pani (p.).
