Racionalizm w zastosowaniu do religji, kierunek myślenia i metoda, odrzucająca wszelki porządek nadprzyrodzony i uznająca rozum ludzki jako jedyne kryterjum prawd religijnych. Według racjonalizmu teologicznego, pewność prawd religijnych polega wyłącznie na tem, czy i o ile dadzą się udowodnić rozumowo. Racjonaliści odrzucają zatem wiarę w objawienie, z drugiej strony jednak odrzucają również naukowy empiryzm, stawiając w miejsce objawionych prawd wiary powzięte zgóry (apriorystyczne) wyrozumowane twierdzenie. Przytem zatracają granice między religją a wiedzą, tworząc doktryny, nie będące ani religją, ani nauką. Źródłem racjonalizmu teologicznego był
deizm (ob.) w Anglji, który z końcem XVIII w. przedostał się do Francji i tam pod wpływem
encyklopedystów (ob.) przeobraził się w absolutny ateizm. Na gruncie angielskiego deizmu i francuskiego encyklopedyzmu rozwinął się racjonalizm niemiecki. Ponieważ, według doktryny Lutra, jedynem źródłem prawd wiary jest biblja, przeto głównem polem działania racjonalizm u w protestanckich Niemczech stało się badanie krytyczne biblji. Była to poniekąd reakcja przeciwko bałwochwalczej czci dla biblji, która głosił protestantyzm (ob.
Bibljolatrja). Niemniej jednak racjonalizmowi utorował drogę sam Luter, który głosił wprawdzie bezwzględną wyższość wiary nad rozumem, ale przyznawał każdemu prawo dowolnego i subjektywnego wykładu Pisma św. Stad teologja protestancka stoi obecnie pod hasłem racjonalizmu, który opanował całe życie rełigijno-kościelne protestanckich Niemiec, usuwając zeń wszelki pierwiastek nadzmysłowy, wszelkie piękno i poezję, pociągającą ludzkie umysły i serca. To też w samych Niemczech zyskał on miano „racjonalizmu ordynarnego“ (rationalismus vulgaris) i napotykał na opozycję nawet ze strony filozofów, idealistów i romantyków (Schleiermacher, Fichte, Hegel), którzy, będąc sami wyznawcami racjonalizmu w filozofji, zwalczali go na polu teologji i wytykali mu płytkość zapatrywań religijnych. Wrogiem racjonalizmu w Niemczech stał się również tamtejszy ruch pietystyczny (ob.
Pietyzm) i nowoluteranizm. Obydwa te kierunki uważają racjonalizm za zupełnie niechrześcijański i starają się usunąć go z życia kościelnego. Skrajny racjonalizm, wrogi wszelkiemu życiu kościelnemu i pozbawiony cech chrześcijaństwa, objawia się w doktrynie t. zw. „
przyjaciół światła“ (ob.).
