P. J. Szafarzyka słowiański narodopis/§24
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | P. J. Szafarzyka słowiański narodopis |
| Wydawca | Zygmunt Schletter |
| Data wyd. | 1843 |
| Miejsce wyd. | Wrocław |
| Tłumacz | Piotr Dahlmann |
| Tytuł orygin. | Slovanský národopis |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały rozdział III |
| Indeks stron | |
KRAJ. Język łuzyskoserbski, niegdyś po całéj ojczyźnie połabskich (nadelbańskich) Serbów od Sali przez Elbę aż do Odry, to jest po Misnii, Luzacyi i po ziemiach przyległych, rozszerzony, dziś już tylko w małéj części górnéj i dolnéj Luzacyi, wzdłuż od Lubija do Luborazu, wszérz od Mużakowa do Komorowa, jest mową ludu około 142,000 dusz liczącego, jakby na wyspie, niemieckim językiem zewsząd oblanéj, zamieszkałego; dziéli on się na dwa narzecza, górno- i dolnołużyskie.
ZNAMIONA. 1) o zamiast e: żona (cz. żena), polo (pole), nebjo (niebo, nebe), ramjo (ramię), coło (ciało, tjelo). 2) o zamiast a po płynnych ł i r z niemą: żłob (żłób, żlab), dłoń (cz. dlań), złotnik (cz. zlatnik), broda (cz. brada), strona, próch, mróz. 3) i i y rozróżniane, jak w polskiém: być, ty, swietły, y po c, s, z: zyma, sym (jestem, isem), cyły (cały), khcyć. 4) po h, g, ch, i k zawsze i: dołhi (długi), drogi, kij, kić (kitka). 5) khe, he, ke, me, ne, be, pe, we, gdy są krótkie, brzmią zmiękczono, nigdy zaś, gdy są długie: khjetry (chytry), hjerc (gracz, aktor), kjełko (kilka), mjelu (mielę), njesu (niosę), bjedro (biodro), pjekar’ (piekarz), wjedu (wiodę); lecz: rube (grube), khromeho (chromégo), hidżenemu (ohydzonemu). 6) kh lub k zam. ch na początku wyrazów: khljeb, khwila (chwila), khudy, khetry, khodżić, khować (chować). 7) dwa l, twarde i miękkie, jak w rossyjskiém i polskiém: hłowa (głowa), kłoda, płomjo (płomień); leto (lato), les (las); grube ł po gómołużysku brzmi jak w, dlatego téż niektórzy i w piszą. 8) miękkie r’: r’any (porządny), njer’ad (nierząd), piekar’ (piekarz), kowar’ (kowal). 9) Przemiana miękkiego r’, czasem i twardego r, po p, t, i k w ś, które czasem jak s lub sz brzmi i tak się téż pisze: górnołużyskie pśasć (prząśdź), pśed (przed), wotśić (ostrzyć), bratśe (bracie), sotśa (siostra), kśiż (krzyż); dolnołużyskie: pśaszaś (prosić), pśawica (prawica), tśochu (trochę) tśawa (trawa), kśik (krzyk), kśupy (krupy). 10) h przedsuwne: hokno (okno), huzda, hobaj (obaj), hinajki (inaczéj), hić (jeść). 11) w przedsuwne: w górnołużyskiém: woheń (ogień), wobrocz (obręcz), wotc (ojciec), w dolnołuż.: wot (od), woci (oczy), wotsi (ostry). 12) Wyrzucenie głoski e w miéjscu ь stojącéj: górnołuż. wotc (ojciec), wjenaszk (wieniaszek), dolnołuz. ptaszk (ptaszek), skock (skoczek). 13) Odrzucenie spółgłosek h i w przed innémi na początku wyrazów: ładki (gładki, hladky), njezdo (gniazdo), wjezda (gwiazda); górnołuż. rona (wrona), łosy (włosy), czera (wczora), dolnołuz. cora (wczora), jasoły (wesoły); lecz g w dolnołuzyskiém zwykle zostaje, 14) Odrzuczenie s przed tr: wotśić (ostrzyć), truna (struna), sotśa (siostra), tśjecha (strzecha), traszliwy (straszliwy); częściéj w górnołuzyskiém, rzadziéj w dolnołużyskiém. 15) Gen. iński w l. m. na -ow: duszow (dusz), żenow (żon), muchow (much). 16) Liczba podwójna tak w przypadkowaniu, jak i w czasowaniu pilnie przestrzegana.
NARZECZA. Lubo język Serbów łużyskich teraz przewagą silniéjszych sąsiadów w ciasny obręb kilku małych powiatów wpartym jest, jednakże się nie tylko na dwa wydatnie od siebie odłączone narzecza, t. j. górno- i dolnołużyskie, ale téż i na kilka podrzeczy dzieli. Znawcy krajowi uważają w samém górnołużyskiém narzeczu cztéry podrzecza, t. j. Lubijskie, Budyszyńskie, Holańskie, i mowę katolickich Serbów, do których inni jeszcze i piąte przydają, to jest pośrednie między górno- a dolnołużyskiém narzeczem. Dokładniéjsze oznaczenie i wyświecenie tych drobnych odróżnień pozostawiamy krajowym uczonym; my zaś do narzeczy przejdziemy.
