P. J. Szafarzyka słowiański narodopis/§23
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | P. J. Szafarzyka słowiański narodopis |
| Wydawca | Zygmunt Schletter |
| Data wyd. | 1843 |
| Miejsce wyd. | Wrocław |
| Tłumacz | Piotr Dahlmann |
| Tytuł orygin. | Slovanský národopis |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały rozdział II |
| Indeks stron | |
KRAJ. Linia, narzecze to zakreślająca, biegnie na wschodzie granicą narzecza małoruskiego, już powyżéj wytkniętą, od ujścia Ternawy do Ondawy w stolicy Zemnenskiéj aż do Piwniczny nad Popradem; na północy granicą narzecza polskiego od Piwniczny aż do góry Sulowy między wsiami Beskydem i Podwysoką; na zachodzie granicą narzecza czeskiego od góry Sulowy aż do ścieku Morawy z Dyją i Myjawą; odtąd się spuszcza korytem Morawy, Węgry od Austryi przedziélającém, aż do Djewina; tu stąd obraca się na wschód przez Preszpurek, Czeklisz, Senc, Galantę, Dioseg, ku Strzedje nad Wahem; odtąd nachyla się ku południu przez Moczonok, Urmin, Nowezamki aż prawie do Dunaju przy Radwanie, wykręca się ku północy obok Perbet, Czechów, Baraczków ku Staremu i Nowemu Tekowu; odtąd ciągnie się na wschód przez Lewice, Kostelne Morawce, Medowarce, Czabrak, Litawę pod Modry Kamen; odtąd cofa się na południozachód ku Iplu przy Kosach i Kollarze; odtąd wraca się na północwschód najwięcéj korytem Iplu, mało co się wychylając ku Seczanom, aż do Kalondy; odtąd biegnie przez Luczenec, Rymawską Sobotę, Balog, Lewart, koło Gemeru, przez Plesziwec, Kunową Teplicę, Rożnawę, Uhorną, Mołdawę do Koszyc; odtąd spuszcza się Im południu obok Haniski, wraca się na północ do góry Ronawy powyzej Ruskowéj, i znów się spuszcza ku południu korytém Ronawy, aż pod Ujhel; tu stąd przeskalmje aż do brzegu Bodrogu między Szaryszskim-Potokiem, a Zemnem (Zemlinem); wraca się obok Baranczy przez Hardiczę na północ ku ujściu Ternawy do Ondawy, gdzie do granic narzecza małoruskiego, od którycheśmy wyszli, wpada. W tym zakresie przebywają Słowacy w piętnastu stolicach północnozachodnich Węgier, to jest: w Treńczańskiéj, Turczańskiéj, Orawskiéj, Liptovskiéj i Zwoleńskiéj całéj, w Nitrańskiéj, Spiszskiéj, Szaryszskiéj, Tekowskiéj, Zemnenskiéj, Gemcrskiéj i Hontskiéj w większéj połowie, w Preszpurskiéj, Nowohradzkiéj i Abauiwarskiéj w mniéjszéj połowie. Oprócz tego znajdują się osady słoweńskie w dwunastu innych stolicach, a osobliwie w największéj ilości w stolicy Peszt’anskiéj (około mieszkańców), mianowicie od Wacowa ku północwschodowi, przechodząc do stolicy Nowohradzkiéj, Czomad, Acza, Domoń, Tot-Djurk, Guta, Bir i t. d., wschodnio od Pesztu Palota, Czemer, Tarcza, Cinkota, Rakosz-Kerestur, Rakosz-Czaba, Weczesz, Maglod, potem Peterka, Binje, daléj Asod, a niżéj Pilisz, Alberti, Ceglid, na południu Mały Keresz, nad Dunajem Eďhaz i t. d., daléj między Dunajem a Cisą w stolicy Nowohradzkiéj pod Fiłekowem Radowce, Czakanhaz i t. d., w Tornańskiéj Brakoń, w Borszodskiéj przy Miszkowcu Arnutowce (Arnot), Beszenowo, Kerestur, w Uhwarskiéj pośród Rusinów Bezowce, Jenjaszowce, Rewisztje, Jenkowce i t. d., w Baczskiéj Petrowce, Hlożany, Piwnica, Kulpin, Kisacz, Bajsza, Lalicz i inne, za Dunajem w stolicy Wesprimskiéj Lajosz-Komarno, Czerna i t. d., w Komarnjanskiéj Banhida i inne, w Ostrzehomskiéj Kamendin i inne, za Cisą w stolicy Sabolczskiéj Nireďhaz, w Bikeszskiéj Sentesz, Sarwasz, Czaba, Tot-Komlosz, Birinczok, w Czanadskiéj Naďlak, w Aradskiéj Mokra, Pitwarosz, Semlak i t. d., w Temeszskiéj Butin, w Torontalskiéj Aradac, Hajduszica i t. d., na wojennem pograniczu w niemieckio-banatskim pułku Kowaczica, Padina w Petrowaradińskim pułku Stara-Pazowa i t. d. Nawzajem są i w obwodzie ziemi słowel1skiéj niejedne osady innomówców, a to: niemieckie, pomijając miasta jak Preszpurek, Św. Jirzi, Pezinek, Modra, Sztjawnica, Bystrzica, Kremnica i t. d., w stolicy Nitranskiéj i Turczańskiéj Niemieckie Prawno, Krikehaj (Handlowa), Chwojnica i i., w Tekowskiéj Welkopolja, Perg i i. przy Kremnicy, w Gemerskiéj Dobszina, we Spiszskiéj całe pasmo miast i wsi od Gniazdy i Lubowny aż do stolicy Abauiwarskiéj, między któremi dwa królewskie, a szesnaście tak nazwanych Spiszskich miast (Keżmarek, Lewocze, Nowa Wes, Smolnik, Hnilec i t. d.), w Abauiwarskiéj Wyższy i Niższy Mecenzajf; madjarskie osady w Nitrańskiéj od Nitry ku Gymeszy i t. d. Słowacy sąsiadują na wschodzie z Rusinami czyli Małorossyanami po linii od ujścia Ternawy do Ondawy aż do Piwniczny nad Popradem; na północy z Polakami po linii od Piwniczny do góry Sulowy między Beskydem a Podwysoką; na zachodzie naprzód z Morawianami po linii od góry Sulowy aż do ujścia Dyji i Myjawy w Morawę, potém z Niemcami od ścieku rzeczonych rzék aż do ujścia Morawy przy Djewinie, a daléj aż pod Preszpurek; na południu z Madjarami po linii od Preszpurka aż do wtoku Ternawy w Ondawę w Zemnellskiéj stolicy, z małą przerwą, w południowych kończynach stolicy Spiszskiéj a w północnych Abauiwarskiéj, gdzie się Niemcy pośród Słowaków mieszkający z Madjarami stykają. Szczególnych imion, wspomnienia godnych, niewiele: Sotacy mieszkają w stolicy Zemnenskiéj między Stropkowem, Sniną i Humennem, Hornacy w całém podskrzydlu Tatrów, dla rozróżnienia od Dolnozemców, osadników w równinach między Madjarami, Trpacy, Krekacze, same przezwiska i t. d. Wszystkich Słowaków liczy się r. 1842 do 2,753,000, z których 1,953,000 katolików, a około 800,000 protestantów obudwu wyznań, helweckiego szczególnie na wschodzie od Koszyc ku Uhwarowi; ci ostatni mają 21 kościołów w stolicy Abauiwarskiéj, Zemnenskiéj i Uhwarskiéj, mianowicie w Tuszicach, Terhowiszcie, Banowicach, Luczkach, Rewiszcie, Bezowcach, Jenkoweach, Jenaszowcach i t. d.
ZNAMIONA. 1) Szérokie głoski a i u: czakat (czekać), dusza (dusza, w cz. dusze), prjadza (przędza), zajac (zając), mesjac (miesiąc); luby, klucz, czujem, luto, pluca (w czeskiém: libý, klícz, cziji, líto, plíce). 2) a albo ä zamiast nosowego ę: ma, t’a, sa, maso, rjad, albo mä, tä, sä, mäso, räd. 3) e zam. je: czlowek, werný, weczný, w dome; lecz po d, n, t często je: djecko, njemý, w kutje; i długie e po wargowych zawsze jak je: wjera, mjera, pjesok. 4) o zam. e a) w 6ym przyp. krokom, duchom, darom, i w 7ym dobrom, malom, suchom; b) w czasie teraźn. trybu oznajm, nosemo, chodímo, dámo, rzadziéj e: neseme i t. d.; c) W tworzeniu wyrazów; nebo, slunko, ohnisko, lico, pleco: d) zam. cyr. ъ pjesok (piaseli), hrnok (garnek), wjetor (wiatr), ptáczok (ptaczek), priszoł (przyszedł), wojszli (weszli), zobrali (zebrali). 5) Ganrdłowe k, h, ch przed e (zamiast je) bez przemiany: w ruke (w ręce), na nohe (na nodze), po streche (po strzesze), jak w wielkoruskiém, rzadziéj z przemianą: w ruce, na noze. 6) Zębowe d, t w imiesłowach, i w przymiotnikach od tychże pochodzących bez przemiany: pozlatjený (pozłocony), chytjeny (chwycony), súdjený (sądzony). 7) dz zam. z, cyr. żd: prjadza (przędza, przize), nudza (nędza, nauze), medza (między, meze), nezobúdzaj, newywádzaj. 8) r’ czyli rj piérwotne: repa (rzepa), recz (rzecz, mowa), rjeka (rzeka), rjad (rząd). 9) cz piérwotne w: czrewo (trzewa), czrjewice (trzewiki), czrep (skorupka), czeresznja (tereśnia), czerjeslo (słabizna). 10) Gen. przymiotników na -iho: dobriho; dat. na -imu. dobrimu, rzadziéj na -jeho, i -jemu: dobrjeho, dobrjemu. 11) Do tych znamion moźna niektóre miéjscowe stolicom i okolicom właściwe przydać; jako a zam. je i e: snjah (sniég), lad (lód, led), lan (len); e zam. y: wrszke, ptake, rohe; wyrzutnia wsuwnego u: slnko, stlp, dlh, żlty, klzky, tlsty, chlpaty: u zam. ł na końcu wyrazów: dau (dał), poslau (posłał), priszou (przyszedł).
RÓŹNORZECZA. Narzecze węgierskich Słowaków jest mówą ludu góralskiego, piśmiennie niewykształconą, z przyczyny, że Słowacy od dawnych czasów wspólnie z Czechami i Morawianami (wyjąwszy niektóre nowsze próby), jednego piśmiennego języka, to jest czeskiego używali. Nie dziw więc, ze się to narzecze na mnóstwo różnorzeczy rozdrobiło. Z imienia wspomniémy tu tylko jedno, podobne do języka polskiego, w stolicy Spiszskiéj, Szaryszskiéj, Abauiwarskiéj, Zemneńskiej, i częścią i w Orawskiéj, w którém 1) szépleniące spółgłoski ć, ś, ź, niekonsekwentnie używane: w lesie, kaćmar, cio, nakosim, kedź (gdy), byś, dźe (gdzie); c, dz zam. ť, ď: pojdzece (pójdziecie), budzece (będziecie); 3) h zam. ch: hyba, dyhac; 4) grube ł: jabłuczko, mładosc, spadła, podała; 5) wsuwne e, o, u, a: serce, zółty, pułny, barzo i t. d.
LITERATURA. Jest ona, jak rzeczono, Słowakóm z Czechami i Morawiauami od dawna wspólną. W nowszych czasach zabrali się Bernolak (um. 1813), Holly i niektórzy inni do utorowania Słowakom nowéj drogi w języku piśmiennym, ów w grammatyce (1790), słowniku (1825), i w biblii (1829), ten zaś w wzmiankowanych poezjach (1824, 1841), co przecież, jak się spodziewamy, dotychczasowéj i na przyszłość poządanéj jednocie ducha w związku zgodnym pozostającego bynajmniéj na przeszkodzie nie będzie.
