Za,
przyim., rządzi przyp. 2, 4 i 6; z przyp. 2 oznacza:
czas, kiedy ś. coś działo, np. za dnia, za ojców naszych, za nas, za króla Sasa, za mojej pamięci, za świeżej pamięci; z przyp. 4 oznacza: 1)
przeciąg czasu, kiedy ś. coś dokonywa a. dokona, za godzinę to zrobię = przez godzinę; za godzinę wrócę = po godzinie; płacić komu za rok, za miesiąc = roczną, miesięczną płacę; zapłacę ci za rok, za miesiąc = po roku, po miesiącu; 2)
miejsce, dokąd kieruje ś. jakiś ruch, ku przeciwnej, tylnej stronie osoby a. przedmiotu, iść za rzekę, za, dom, za krzak, wychodzić za drzwi, spoglądać za siebie, zakładać rękę za pas; 3)
sięganie czego poza obręb czego, np. śniegu za kolana, broda za pas; 4)
miejsce ujęcia osoby a. przedmiotu, np. prowadzić za rękę, brać za ucho, wieszać za nogi, ciągnąć psa za ogon, wodzić za nos, brać ś. za czapkę, wodzić ś. za łby; 5)
osobę a. przedmiot, na czyją korzyść dokonywa ś. jakaś czynność, np. bić ś., modlić ś., cierpieć, poświęcać ś., walczyć za kogo, za co, pić za czyje zdrowie, wstydzić Ś. za kogo; 6)
branie, obieranie, poczytywanie kogo za co, np. brać kogo za żonę, obrać za króla, mieć kogo za głupca, przyjmować za syna, żyć z kim za pan brat, mieć ś. za piękną; 7)
kupno, sprzedaż, zamiana, zapłata, np. kupić co za sto złotych, za bezcen, za wpół darmo, za gotówkę, dać za co talara, odpłacę ci za to, oko za oko, ząb za ząb; 8)
powód, przyczyna, np. karać za zbrodnie, pokutować za grzechy, cierpieć za cudze winy; 9)
zamążpójście, np. wychodzić za kogo (o kobiecie), wydawać córkę za kogo; 10)
zamiast, miasto, wzamian, np. brać jedno za drugie, odpowiadać za kogo, robić za kogo; 11)
funkcję, obowiązek, który ktoś spełnia, np. służyć za kucharza, za forysia, za furmana; 12)
jak, jako, np. przebrać ś. za kobietę, spełniać coś za pokutę, za karę; 13)
w imieniu czyim, np. oświadczać za siebie, za kogo; z przyp. 6 oznacza: 1)
położenie osoby a. przedmiotu z tylnej strony drugiej osoby a. przedmiotu, np. za domem, za lasem, za piecem, za rzeką, za lasami, za górami, za ogrodem i t. p.; 2)
ruch jakiejś osoby a. przedmiotu w kierunku innej osoby a. przedmiotu, również poruszających ś. w tymże kierunku, np. iść, biec, gonić, postępować, uganiać ś. za kim, za czym, wysyłać kogo, co za kim, za czym, noga za nogą = powoli, ledwo wlecze nogi za sobą, z trudnością chodzić, mówić co za kim = powtarzać, za panią matką pacierz; 3)
następstwo pod względem czasu, np. dzień za dniem, rok za rokiem, umierali jeden za drugim; 4)
przedmiot a. osobę, na której korzyść dokonywa ś. jakaś czynność, np. mówić, przemawiać, gardłować za kim, za czym, być za czym = trzymać ś. czego, nie mieć nic za sobą = nie mieć nic na swoją obronę, na swoją korzyść; 5)
następstwo, wynik, skutek czego, np. nagroda idzie za zasługą, za winą zaś kara, nie idzie za tym = nie wynika z tego, za pozwoleniem, za rozkazem, za namową = wskutek pozwolenia, rozkazu, namowy; za pomocą Bożą = dzięki pomocy; 6)
w różnych znaczeniach, np. postępować za czyjąś radą, zdaniem i t. p. = wedle rady, zdania; być za kim (o kobiecie zamężnej) = mieć kogo za męża; dawać za córką 100,000 = t. j. posagu; płakać, tęsknić za kim, za czym = oznacza przedmiot uczucia; chodzić za interesami = załatwiać je; za jednym razem, za jednym zachodem, za jednym zamachem = odrazu; 7) z zaimkiem co kładzie ś. po przyp. 1 i oznacza pytanie: kto to?, jaki to?, np.: co to za jeden?, co mi to za mądrala?, co zacz?; 8) przy przymiotnikach i zaimkach oznacza, że natężenie danego przymiotu przeszło pożądaną miarę, np.: za blady, za dobry, za mało, za stronnie; jako przedrostek, łącząc ś. z imionami, nadaje im właściwe sobie, wyżej wymienione znaczenia, np. zapiecek, zaokienny, zarzecze, zagraniczny, zamężny, zamorski i t. p.; łącząc ś. z czasownikami, nadaje im następujące znaczenia: 1)
zaczynającą ś. czynność, np.: zaśpiewać, zagadać, zadzwonić, zamilknąć; 2)
czynność, zupełnie dokonaną, zwłaszcza jeśli ś. mówi o zamknięciu, zakryciu czego, np.: zamurować, zabić, zasłonić, zamknąć; 3)
czynność, powstrzymaną przez przeciwną czynność, np.: zaskoczyć, zapobiec; 4)
zapędzenie ś. nadmierne w. pewnej czynności, np.: zabrnąć, zadłużyć ś., zapędzić ś., zamyślić ś., zapracowywać ś., zagalopować ś.; 5)
skutek czynności, np.: zasłużyć, zarobić, zapracować; 6)
czynność, wykonywaną na korzyść czyjąś, np.: zamawiać co komu, zapisać co komu; 7)
zużycie, spotrzebowanie, np.: zapisać arkusz papieru, zajeżdżać konia i t. p.
Strona w Wikisłowniku
