mie się pożytek tak exkomunikowanego jak innych (ztąd wolno namawiać exkomunikowanego do nawrócenia, żądać od niego rady lekarkiej, prawniczej i t. p.); przez lex — prawo małżeńskie, i tak może żona żyć z mężem exkomunikowanym; przez humile — stan zależności i poddaństwa, ztąd słudzy z panami, synowie z rodzicami, żołnierze z wodzem mogą przestawać pomimo exkomuniki; przez res ignorata rozumie się uwolnienie od tego następstwa exkomuniki tych, co nie wiedzą o prawie lub fakcie exkomuniki; przez necesse rozumie się konieczna potrzeba, czy to duchowa czy fizyczna, tak exkomunikowanego jak innych. Marcin V na soborze konstancjeńskim zakaz przestawania z exkomunikowanym ograniczył do exkomuniki imiennie wyrzeczonej i ogłoszonej publicznie, z wyjątkiem exkomuniki prawem ustanowionej za uderzenie osoby duchownej; jeżeli bowiem fakt uderzenia jest publicznie uznany, od przestawania z uderzającym wstrzymać się należy, choćby exkomunika, prawnie nań spadająca, nie była imiennie ogłoszona. Na mocy tego postanowienia Marcina V rozróżniają kanoniści exkomunikowanych, których unikać należy (excommunicati vitandi), i exk. tolerowanych (tolerati), których wierni nie są obowiązani unikać. Skutki A) bezpośrednie exkomuniki większej są następne: a) pozbawia przyjmowania sakramentów, tak, iż exkomunikowany nie może godziwie ich przyjmować, z wyjątkiem wszakże niepokonalnej niewiadomości, obawy śmierci, niesławy, utraty majątku; b) pozbawia prawa szafarstwa sakramentów. Rozróżnić tu wszakże należy rodzaj exkomuniki. Exkomunikowanemu nietolerowanemu zupełnie nie wolno administrować sakramentów, z wyjątkiem sakramentu pokuty, w razie ostatecznej konieczności; wtedy, zdaniem wielu, może taki exkomunikowany administrować nawet wjatyk i ostatnie namaszczenie, jeżeli nie ma kogo innego do administrowania choremu tych sakramentów i chory nie może przyjąć innego sakramentu. Tolerowany zaś exkomunikowany nie może pod ciężkim grzechem administrować sakramentów, jeżeli nie jest wezwany przez potrzebującego; jeżeli zaś jest wezwany, może godziwie sakramenta administrować. Zresztą, exkomunikowany nawet nietolerowany ważnie administruje sakramenta, z wyjątkiem sakramentu pokuty, administrowanego po za wypadkiem nagłej konieczności; bo do administrowania tego sakramentu potrzeba juryzdykcji, której exkomunikowany nietolerowany jest pozbawiony. c) Pozbawia wspólnych publicznych Kościoła modlitw i odpustów; d) pozbawia uczestnictwa w nabożeństwie (t. j. w Mszy św., publicznych modlitwach, procesji, śpiewaniu godzin, błogosławieniu olejów, świec, wody i innych czynnościach świętych, przywiązanych do święcenia kapłańskiego), tak, iż nietylko pozbawiony jest ich owocu, lecz pod grzechem ciężkim nie może znajdować się na nich, jeżeli nie uniewinnia go niewiadomość, lub konieczność uniknienia zgorszenia; e) nieważnem czyni nadanie, wybór, zatwierdzenie etc. na beneficjum, uczynione na rzecz exkomunikowanego, nawet tolerowanego (Liguori, Th. mor. lib. 7 n. 181); f) pozbawia owoców beneficjum przez czas swego trwania; g) pozbawia exkom. nietolerowanego użycia juryzdykcji; tolerowany zaś, choć może używać juryzdykcji z tytułu dobra publicznego, wszakże grzeszy ciężko wykonywając ją bez konieczności; h) pozbawia exk. nietolerowanego pogrzebu kościelnego, a grzebiących takiego kościelnie dotyka exk. większą (Clement. 1 de sepultur.); i) pozbawia stosunków cywilnych z innymi wiernymi jak wyżej już powiedziano. Skutki zaś B) pośrednie exkomuniki są: a) irre-
