żają i wszelkie szkody ku utrapieniu ludzkiemu czynią; a nakoniec, jawnie z szatany przymierze wziąwszy, z nimi bezpiecznie obcują, biesiadują i (co aż brzydko wspomnieć) z nimi spółkowanie cielesne odprawują... O takowych bezbożnych i przeklętych ludzi niezliczonej wielkości w tej sławnej Koronie, iż nikomu nie jest tajno, rzecz jest pewna.“ Dlatego opisał: jakich sposobów czarownice używają i jak się ich czarów obronić i od nich leczyć; „Com wziął (mówi) z rozmaitych doktorów, teologów, i w niemieckiej ziemi na tę bezbożność inquisitorów, w język polski przetłumaczywszy.“ Nauka w las nie poszła, bo odtąd spotykamy egzekucje. Sprawy czarownic sądzono u nas podług praw niemieckich, gdyż nasze prawodawstwo wcale się tém nie zatrudniało. Ów Malleus maleficarum szczegółowe w tym względzie obejmuje przepisy, często przeciwne obyczajności i ludzkości. Papieże zmuszeni byli zaprowadzić w tych przepisach zmiany. R. 1657 wyszła tak zwana Instructio romana, którą u nas Flor. Kaz. Czartoryski, bp kujaw., kazał przedrukować po łacinie, dołączając swój list pasterski [1]). Ale nieumiejętni sędziowie miejscy i wiejscy niedosyć stosowali się do niej. Pomimo bowiem, że statut duchowieństwu oddawał sprawy o czary, te prawie zawsze były jedynie przez urzędy miejskie i wiejskie sądzone. Zaczęli się o udział w nich upominać biskupi, ale może nieco zapóźno, bo dopiero po roku 1700, gdy przez cały wiek XVII jednego tylko widzimy Flor. Kaz. Czartoryskiego, bpa kujaw., znanego z łagodności i miłości kraju, owego pacyfikatora, który podniósł głos oburzenia na nadużyciu sądów niższych. Miał też do tego może więcej powodów niż inni biskupi, gdyż pod jego zarządem zostawała Pomeranja, którą przeważnie zamieszkiwali protestanci. Z wspomnianego listu pasterskiego, czyli okólnika, widzimy, jak rozsądnie zapatrywał się ten bp na procesy o czary, za których źródło wskazuje nie tak brak wiary, jak raczej pijaństwo, nieczystość, użycie niestrawnych potraw, albo obżarstwo; ztąd powstają choroby i podejrzenie, że ta lub owa oczarowała, więc ją więzić, pławić, opętanych wypytywać o takie osoby. Wymienia liczne nadużycia sądów, np: 1) że odmawiają obwinionym obrońców, a choć na nich pozwalają, to jednak na śmierć skazują, bo tak osądzili z góry; 2) w wyrokach nie wymieniają przyczyn potępienia obwinionych, aby tym sposobem swą niesprawiedliwość zataić: 3) mniemają,
- ↑ Nie wspomina jej Jocher: nosi zaś tytuł: Instructio circa judicia sagarum, judicibus eorumque consiliariis accommodata. Romae primum 1657, nunc iterum pro bono publico anno M.DC.LXXXII edita. Permissu Superiorum. Gedani (w Oliwie raczej) imprimebat Simon Reiniger, in 4 kart nieliczb. 8 zawiera: Instrukcję, list pasterski i Sententiae et Regulas quaedam juris, odnoszące się do tego rodzaju spraw, zakończa Notandum, w którém sędziom zaleca czytać dzieła: Czarownica powołana i Cautio criminalis, oraz wspomina, że w pewném miejscu Pomeranji niewiastę uznano czarownicą za wysuszanie drzew za pomocy merkurjuszu, i ta przyznała się do czarów, powołując 19 innych. Już cztery na stosie zgorzały, gdy przypadkiem nadszedł ksiądz, który, stanąwszy w ich obronie, dowiódł, że tu pierwsza może być tylko uważaną za szkodnicę, i tym sposobem 16 od śmierci uwolnił. Tamże w owym czasie żył wieśniak, który taką sobie wyrobił u sędziów opinię, iż chodził po wsiach i samém spojrzeniem poznawał czarownice, bo mówił, że ma ducha rozpoznania. — Wkrótce to wydanie przedrukowano bez roku i miejsca druku, in 12, dołączając tekst polski, p. t. Instructio romana pro formandis processibus in causis strigum, sortilegiorum et maleficorum.
