klasztory cysterskie? Oto nieudaną a rzeczywistą świątobliwością, jaką odznaczyli się pierwsi zakonnicy. Surowe posty i czuwania nocne, modlitwa prawie nieustanna, cierpliwość i żelazna wytrwałość w pracy nad karczowaniem lasów i uprawą roli, otaczały ich wyższym urokiem i dziwnie jednały im ludzkie serca. Nie zapominajmy, że to było w wiekach żywej wiary, unoszącej ducha do sfer niebiańskich. Nie pytano zatém, jakie przynoszą materjalne korzyści, ale czy zdolni są do zaparcia się i cnót heroicznych. Gdy młodsze pokolenia nie mogły wyrównać swym poprzednikom, wprowadzać zaczęto zwolnienia w regule; przyczém owe ogromne majątki już tylko do zapomnienia dawnej karności mogły dać powód. Co gorsza, nadużywali ich cudzoziemcy, gdyż krajowcy nie będąc zdolni do zachowania ostrej reguły, długo nie prosili o habit cysterski; a chociaż z czasem oswajać się zaczęli, już wiele klasztorów zaprowadziło u siebie prawo wyłączności, na co żali się synod prow. r. 1285 (u Helcla Starod. pom. praw. pol. I f. 385 § 19). Długosz (lib. V) mówi o cystersach w Lędzie i Wągrowcu, że tam byli sami tylko francuzi i włosi, a polaków nie przyjmowano. W Jędrzejowie Wojciech z Przyłęka na początku XV w. był pierwszym polakiem opatem. W Lędzie do XVI w. sami niemcy przebywali. Jeszcze więc za Zygmunta I potrzebną była ustawa z r. 1511 (Vol. leg. I f. 378 de Polonis), nakazująca biskupom przejrzeć przywileje wyłączności, jakiemi, zwłaszcza niemcy, zastawiali się. Reformacja Lutra, jakkolwiek obudziła czujność wyższego duchowieństwa, między niższe, mianowicie zakonne, posiała nasiona swobody, przeciwnej porządkowi i regule klasztornej. Okazała się zatém potrzeba poprawy zakonów. Zygmunt I żalił się przed Klemensem VII, że karność zakonna upada u benedyktynów, cystersów, norbertanów i innych, i że nie czynią zadosyć swym obowiązkom, Papież więc pisze r. 1531 do Piotra Tomickiego, biskupa krakowskiego, aby sam, z jednym lub dwoma prałatami, wyznaczyć się mającymi przez króla, lub z kim innym, po zwołaniu przełożonych zakonnych, pomyślał i przywiódł do skutku reformę (Theiner, Monum. II f. 475). Nie byt to dość skuteczny środek. Dopiero za Stefana Batorego, z wyraźnego rozkazu Papieża Grzegorza XIII, Mikołaj Boucherati, opat z Cistercium i jenerał zakonu, wysłał Edmunda a Cruce, klasztoru Castellio opata, ś. t. dra, który, opatrzony listem króla, objechawszy wszystkie klasztory cysterskie w Polsce, po dokładnej ich wizycie zwołał kapitułę do Wągrowca na św. Jan Chrzciciel r. 1580 i tam ogłosił im ustawy, p. t. Statuta pro provincia Polona per. R. Edm. a Cruce, monasterii de Castellione abbatem, S. L. D. jussu Rmi Nicolai Boucheratii generalis ordinis commissarium specialem, cum expresso SS. D. N. Gregorii Papae XIII mandato, in capitulo provinciali Wangrovecensi collecta, et a. 1580 d. 19 Junii edita. Są one drukowane in 4 str. 54. Nie przyjęły go z początku klasztory w djecezji poznańskiej położone, chociaż później przepisom tym poddały się, i odtąd cała prowincja niemi się rządziła. Edmund zastał smutny stan, tak pod względem materjalnym, jak duchownym. Dobra klasztorów zniszczone lub rozproszone przez niekorzystne sprzedaże, ustępstwa, dzierżawy, a nawet darowizny; dekretem więc swym, na tejże kapitule wągrowieckiej d. 24 Czerw. 1580 r. wydanym, uznał i ogłosił wszelkie tego rodzaju kontrakty i darowizny za nieważne, a króla upraszał o potwierdzenie i wykonanie tego wyroku. Chętnie Stefan Batory, pragnący wzrostu i trwałości religji, zamieścić go
