kawalerja Or-a przemagającemu już księciu Ruprechtowi zwycięztwo wydarła. Trjumfy odnoszone na polu walki Cr. jeszcze więcej umocnił przez poskromienie klubistów (clubmen), którzy przechylali się na stronę króla, i przez zdobycie warowni królewskich. Na wiosnę 1646 parlament był już panem całej Anglji. 22 Kw. t. r. Cr. zajął swoje miejsce w parlamencie; w 5 dni potém, 27 Kw., król nie widział innego dla siebie wyjścia, jak powierzenie losów swoich w ręce Szkotów, którzy go w krótce parlamentowi wydali (w pierwszych dniach Lutego 1647). Od tej chwili rozpoczęła się walka purytańskiego wojska z prezbyterjanami w parlamencie, która się zakończyła nie rozpuszczeniem wojska, zadekretowaném przez parlament, lecz stanowczém pierwszego zwycięztwem. Wpośród ogólnego zamieszania i wszystkich stronnictw rozkiełznania, ten tylko mógł zapanować nad rozprzężonemi żywiołami, kto wiedział czego chce, kto czuł się dość silnym, aby wolę swoją innym narzucić, a przytém tyle oględnym, że tego tylko chciał, co się osiągnąć dawało. Już wtedy dla właściwych purytanów, którzy od czasów przewagi prezbyterjanów w parlamencie zwali się independentami, król Karol Stuart był powodem wszystkich nieszczęść, winowajcą, którego należało pociągnąć do ciężkiej odpowiedzialności, za wszystką krew przelaną. Tymczasem wojna domowa na nowo wybuchła, rokosz wojska zaledwie urok i energja Cr-a poskromić zdołała; rojaliści podnosić głowę zaczęli, Szkoci wpadli do Anglji. Lecz i tą razą Cr. odniósł zwycięztwo. W przeciągu trzech miesięcy zmusił Walję do posłuszeństwa, zajął Berwich i Carlisle, oraz wypędził Szkotów z Anglji, a tymczasem jego stronnicy wydalili 52 prezbyterjańskich członków z parlamentu, zamieniajęc go na posłuszne narzędzie w ręku dowódców wojskowych. Wypędzenie 52 członków nazwano wówczas oczyszczeniem parlamentu. Tym sposobem zadano cios śmiertelny ustawie angielskiej, k’woli independentom, dążącym do zaprowadzenia „królestwa świętych“ na ziemi. Za tém poszedł cały szereg nieuniknionych następstw: najwyższy rząd kraju sprawowały dwie wojenne rady; Karola I stawiono przed sądem wojennym, izbę lordów, opierającą się krwawemu procesowi, rozwiązano, nareszcie samego króla stracono na rusztowaniu. Wszystko to było wynikiem fałszywych doktryn, które się dorwały do panowania; purytanie zabijali Karola I, podobnie jak później koryfeusze encyklopedyzmu ścinali głowę Ludwika XVI. W kilka dni po ścięciu Karola I, ustanowiono radę państwa z 41 członków; 15 Maja 1649 ogłoszono Anglję rzecząpospolitą i nowy porządek rzeczy uświęcono w Anglji krwią rojalistów, w Szkocji i Irlandji tępieniem obrońców religijnej i politycznej wolności tych krajów. Duszą i umiejętnym kierownikiem przewrotu był Cromwell. W procesie o stracenie króla on pierwszy podał głos swój; gdziekolwiek szło o umocnienie sprawy purytańskiej, Cr. ani na chwjlę nie wahał się przed nowym krwi rozlewem. Mianowany lordem namiestnikiem Irlandji, szturmem wziął Droghedę i Wexford, a „za Ducha ś. natchniem idąc“ jak zapewniał, wyciął w pień obrońców dwóch powyższych warowni. Przerażenie owładnęło Irlandją, i inne miasta, prawie bez oporu, otwierały bramy swoje. Deklaracja, w której Cr. zapowiedział Irlandji, ażeby się nie łudziła żadnemi nadziejami, co do czekającego ją losu, została z zimném okrucieństwem wykonana: resztę mieszkańców czterech prowincji spędzono do jednej, wydarto 5 miljonów morgów miejscowej ludności i oddano purytanom, którzy, chociaż głosili o zaprowadzeniu „Królestwa Bożego“ na
