że na wszystkich stopniach poznania zachowuje się tylko biernie? — odpowiada, że dusza z natury swej ma siłę poznawania bez pomocy zmysłów, i przed grzechem miała rzeczywiście tej siły używać; zależność ta duszy od zmysłów zaszła dopiero przez grzech pierworodny. Oczywiście to odwołanie się do grzechu pierworodnego jest tu zupełnie dowolnym wybiegiem, na zasłonienie się przed naturalnemi następstwami sensualistycznych zasad. Wybieg też ten na nic się nie przydał, i sensualizm Condillaca służył sprawie materjalizmu. Jego najwięcej znane dzieło: Traité de sensations (Lond. i Par. 1754, 2 tomiki), zajmuje się głównie objaśnieniem, w jaki sposób pojęcia powstają z czucia zmysłowego i jak wytwarza się świadomość. Dla wyłożenia swojej teorji C. użył porównania ze statuą, która stopniowo coraz to nowe odbiera wrażenia, aż w końcu zamienia się w organizm ludzki. Dzieło to miało być także czemś w rodzaju historji ludzkiego poznawania, a w dołączonym do niego traktacie o wolności, C. nazwał tę ostatnią pewném usposobieniem woli, wywołaném przez refleksję pod działaniem wpływów zewnętrznych. W dziele: Traité des animaux (1755) poddaje ścisłej krytyce systemat Buffona, celem pokazania, że niesłusznie zarzucano mu przyswojenie sobie teorji znakomitego naturalisty. C. u zwierząt, podobnie jak u człowieka, wyprowadza wszystkie ich zdolności i właściwości z czucia i doświadczenia. Wielkiej popularności używało jego dzieło: Cours d’études pour l’instruction du prince de Parme, Zweibrücken 1782 13 t. Pierwszy raz wyszło ono w Parmie 1769—1773, lecz z powodu niektórych ustępów, odnoszących się do stosunków zewnętrznych dworu hiszpańskiego, zostało skonfiskowane i później w Zweibrücken po raz drugi wydrukowane. Wtedy dopiero pierwsze wydanie ze zmienioną kartką tytułową puszczono w obieg. Kurs nauk obejmuje filozoficzną gramatykę, krótką stylistykę, oraz retorykę, początki mechaniki, astronomji, fizyki i starożytną, tudzież nową historję. Najnieudatniejsza była próba zastosowania metody analitycznej do umiejętności politycznych, w dziele: Le commerce et le gouvernement considérés rélativement l’un à l’autre (Amst. et Paris 1776). Z innych dzieł C. wspomnimy jeszcze o jego logice: La logique, ou les premiers développements de l’art de penser (Paris 1781). Książka ta była napisana dla szkół w Polsce, na zaproszenie Ignacego Potockiego, uczynione w imieniu komissji edukacyjnej; C. otrzymał za nią złoty medal, na cześć jego wybity. Miała ona, zdaniem pretensjonalnego autora, stanowić epokę w nauce logiki, z powodu zastosowania „po raz pierwszy“ metody analitycznej do badań filozoficznych. Przetłumaczył ją na polski Jan Znosko, professor uniwersytetu wileńskiego (Wilno 1802 i 1808). Kompletne wydanie dzieł C. wyszło w Paryżu 1798 (an 6): Oeuvres revues et corrigés, 23 t., później dwa razy ponawiane; dzieła filozoficzne w osobném odbiciu 1795 i 1798 6 t. Cf. Memoir. sécr. pour servir á l’histoire de la république de lettres, Lond. 1781 t. XVI; Stöckl, Lehrb. Gesch. d. Philosophie.
Confessio (wyznanie). W dawnym języku cbrześcjańskim pod tym wyrazem rozumiano: 1. Odważne wyznanie w obec trybunałów pogańskich, że się jest chrześcjaninem; wyznanie połączone z odrzuceniem propozycji odstępstwa, a następnie z wycierpieniem za to jakich dolegliwości. Ci, którzy temu podlegli, t. j. powołani przed trybunał, nie zaparli się wiary, ani nie chcieli wykonać żadnego aktu tchnącego zaparciem się, lub bałwochwalstwem; potém wycierpieli więzienie, wygnanie, skazanie do kopalń,
