1549; 2) De actis et scriptis Lutheri, 1549; 3) Speculum circa Missam; 4) De vita Theodorici regis Ostrogothorum, Ingolst. 1544; 5) Concilium cardinalium, 1538; 6), De emendanda Ecclesia, 1539; Lutherus septiceps ubique sibi contrarius, 1549. Pisał oprócz tego pomniejsze, pomiędzy 1527 i 1528 r. rozprawy, jak np. dowody z Pisma św., że Chrystus nie jest Bogiem, że czarta słuchać potrzeba i t. p., dla wykazania, że dowolnemi cytacjami z Pisma św. wszystkiego dowodzić można, i jak fałszywą jest zasada protestancka, iż w rzeczach wiary wszystko, oprócz Pisma Św., odrzucić należy. C. swoją działalność pisarską skierował więcej ku zbijaniu błędów swego czasu, aniżeli ku ugruntowaniu prawdy; polemika jego wiele traciła na tém, że ją prowadził po łacinie (z małym wyjątkiem), gdy przeciwnicy prawdy zwracali się do ludu jego językiem. Cf. Seckendorf Historia Luther. lib. I § 160; Bezae, Anatomia Cochlaea; Boissard in Vitis 50 virorum doctorum. (Haas). J. N.
Codex Justinianeus. Gdy Rzym faktycznie przestał być wolném państwem, a wszystkie najwyższe urzędy i godności złączyły się w osobie imperatora, wówczas rozporządzenia i postanowienia, które dawniej wydawały respublikańskie magistraty, zaczął wydawać imperator, a im bardziej przyzwyczajano się do uważania go za centrum państwowego ciała, tém częściej miał on sposobność tak do rozstrzygania stawianych kwestji, jak też do wydawania z własnego popędu postanowień ogólnych. Rozporządzenia, dotyczące szczegółowych przypadków, wydane w skutek zapytań, lub próśb, nazywano reskryptami (rescripta); zaś ogólne przepisy, wydane z własnego popędu edyktami (edicta): tak jedne jak drugie obejmowano ogólną nazwą Constitutiones principum. Do czasów Konstantyna W. prawie wyłącznie wychodziły tylko reskrypty; ale później przyjęcie chrystjanizmu za religję państwową, jako też przeniesienie stolicy do Konstantynopola, częsty dawało powód do głoszenia edyktów. Im obficiej to nowe źródło prawne płynąć zaczęło, im bardziej i znaczniej przez to rozszerzało się i przekształcało poprzednie prawo, tém bardziej dawała się czuć potrzeba zebrania razem tych nowych postanowień. Pierwsi, co zabrali się do zaradzenia tej potrzebie, byli prawnicy: Gregorianus i Hermogenianus, około półowy IV w., za synów Konstantyna W. Gregorianus zebrał postanowienia cesarza Konstantyna (Codex Gregorianus); Hermogenianus głównie postanowienia dwóch cesarzów, Djoklecjana i Maksymjana (Codex Hermogenianus); niewiadomo, czy drugi ten kodeks był tylko częściowym i do pierwszego dodatkowym zbiorem, czy też w jakim innym do niego zostawał stosunku. Oba te kodeksy zawierają prawie same reskrypty, a mało edyktów. Następnie, w pierwszej półowie V w. cesarz Teodozjusz II kazał komisji, złożonej z 16 prawników, ułożyć trzeci kodeks: Codex Theodosianus, zaczynający się od tego punktu, na którym tamte zakończyły, mianowicie zawierający konstytucje od Konstantyna W. aż do Teodozjusza. R. 438 kazał go Teodozjusz ogłosić w swojém państwie; tegoż roku i Walentynian III ogłosił go i w cesarstwie zachodniém. Kodeks dzielił się na 16 ksiąg, z których posiadamy w całości ostatnią część VI księgi i VII—XVI prawie w całości. Wszystkie trzy wspomniane wyżej kodeksy wydane przez Hänela, znajdują się w Corpus juris Antejustinianei, Bonn 1845. Nareszcie, w pierwszej półowie VI w. cesarz Justynjan kazał ułożyć nowy kodeks, który miał zawierać nietylko to, co z treśc
