według Ireneusza. I 25, posiadali obrazy Chrystusa, a Piłat kazał sobie przygotować pierwszy portret Zbawiciela: imagines quidem depictas, quasdam autem et de reliqua materia fabricatas habent, dicentes formam Christi factam a Pilato, illo in tempore, quo fuit Jesus cum hominibus. Et has coronant, et proponunt eas cum imaginibus mundi philosophorum, videlicet cum imagine Pythagorae et Platonis et Aristotelis et reliquorum; et reliquam observationem circa eas, similiter ut gentes faciunt. W podobny sposób mówi Epifanjusz, Adv. haeres. XXVI n. 6, i Augustyn, De haeres. c. 7. Nowa epoka dla sztuki chrześć, rozpoczęła się od Konstantyna W. Przeszkody do zaprowadzenia wizerunków Chrystusowych znikły i Kościół nie potrzebował już się obawiać potwarzy, że wznawia praktyki pogańskie. Zwycięzki Kościół inaczej niż uciśniony wyobrażał sobie zewnętrzną postać Zbawiciela. Odtąd zaczęto przedstawiać Chrystusa, jako ideał męzkiej piękności (np. Chryzostom. Opp. t. V p. 162 ed. Montf., i Hieronim, Opp. t. II p. 684 ed. Maur.), według Psalmu 45 (44), 3. — Konstantyn W. kazał umieszczać wyobrażenia Zbawiciela na placach publicznych i w kościołach. Do epoki tego cesarza odnosi się mozaika przechowana w laterańskiej bazylice w Rzymie. W niektórych wyobrażeniach Chrystus przedstawiany był pod postacią Apollina, w innych pod postacią Orfeusza; w jednych starano się o klasyczne wykończenie form, w innych znowu o oddanie cierpienia i męczarni. W pierwszych czasach Kościoła nie było jednostajnej tradycji w postaci Zbawiciela. Między innymi, świadczy o tém także Augustyn (De Trinit. VIII 4). Pomimo to już za Konstantyna W. wskazywano na niektóre wyobrażenia Chrystusa, jako czasów samego Zbawiciela sięgające. O statui w Cezarei, ob. wyż. str. 205. Nowocześni archeologowie utrzymują, że statua w Cezarei wyobrażała Adrjana, albo jakiegoś innego cesarza, któremu prowincja, pod postacią klęczącej niewiasty wyobrażona, hołd składa. Podobne wyobrażenia spotykamy na monetach, a szczególniej z czasów Adrjana. Może w napisie na cezarejskiej statui było σωτήρι τοῠ χόσμου, albo też θεψ, tytuły przyznawane cesarzom, a często spotykane na ówczesnych pieniądzach i w rozmaitych dedykacjach; łatwo więc chrześcjanie przez taki napis mogli być w błąd wprowadzeni (Th. Hasaei, Diss. II de monumento Paneadensi, Bremae 1726; tegoż Sylloge Dissert.; Beausobre, Traktat o posągu w Paneas, w Cramer’a Sammlungen zür Kirchengesch. Thl. I 1748; Wilhelm Grimm, Die Sage vom Ursprunge der Christusbilder, Berlin 1843). Wszakże musiało być powszechne wówczas przekonanie, że statua przedstawia Chrystusa, kiedy cesarz Juljan Apostata kazał ją obalić i swoją na jej miejscu postawić. O tém wspomina historyk kościoła Sozomenus (V 21), dodając, że statuę Juljana wkrótce zniszczył piorun; z posągu zaś Zbawiciela, zdruzgotanego przez pogan, wierni zebrali pozostałe kawałki i złożyli w miejscowym kościele. Toż samo opowiada arjanin Philostorgius, w swoich Fragmentach (VII 3), z tą wszakże różnicą, iż mówi o cudownie uzdrawiającém zielu, przy statui wyrastającém, a nie wspomina o rozkazie Juljana, lecz że zniszczenie statui miało być dziełem pogan i że z niej tylko głowa się przechowała. Lecz i ta później zaginęła. — Euzebjusz wspomina także o malowanych wyobrażeniach Chrystusa i dwóch Apostołów, Piotra oraz Pawła. Współcześni Euzebjuszowi żadnych o tém wiadomości nie podają i prawdopodobnie sam Euzebjusz nie musiał uważać tych zabytków za wiarogodne, gdyż w przeciwnym razie inaczej odpowiedziałby na gorące prośby Konstancji, siostry Konstantyna
