żyński, golubski, liczborgski, łasiński, lubawski, radzyński, brodnicki, toruński i wąbrzeski; 2) z dekanatów, które do dawnego bpstwa kujaw, należały: Fordon, Gdańsk, Gniewo, Lauenburg, Mirachowo, Nowe, Pucko, Świecie, Stargrad, Jeżew; 3) z dekanatu Górzno, który należał do płockiej djecezji, i 4) z dekanatów należących dawniej do archid. gniezn.: Kamin, Tuchola i Człuchowo (Pamięt. rel. mor. t. 23 str. 47). Według katalogu kościołów i duchowieństwa, przy rubryceli na rok 1873, djecezja chełm. ma cztery komisorjaty biskupie: w Pelplinie, Kaminie, Chełmnie i Gdańsku; w tych dekanatów 26, kościołów parafjal. 250, filialnych 92, kaplic 25; kapłanów świeckich 389, kleryków w seminarjum pelplińskiém na czterech kursach 69, a ludności katolickiej 547,822 dusz. Jest nadto kilka kościołów lub kaplic przy gimnazjach i szpitalach, dom z kościołem dla kapłanów emerytów w Zamartem (Jacobsdorf); reformaci w Wejherowie, gdzie kalwarja z 24 kaplicami, w Łąkach, w Zamartem i w Bysławku; do 1873 r. byli i misjonarze w Chełmnie; ze zgromadzeń żeńskich są: szarytki w Chełmnie, Pelplinie, Lubawie, Kościerzynie, Wejherowie, Świeciu i Grudziądzu; siostry miłosierdzia św. Karola Boromeusza w Gdańsku; franciszkanki w Chojnicach, elżbietanki w Kaminiu. Ponieważ pewna część djecezji jest przeważnie zamieszkaną przez protestantów, w pośród których rzadkie są parafje katolickie, więc towarzystwo św. Bonifacego i Wojciecha utrzymuje dla wiernych: misjonarzy i szkółki, buduje nawet kaplice i kościoły, przy których nowe potém tworzą się parafje. Misjonarzami są księża świeccy, spełniający obowiązki religijne i uczący w szkółce, chyba że ta ma swego nauczyciela. Takie stacje misyjne są: w Nidborku, Osterodzie i Działdowie, miasteczkach położonych na granicy Mazowsza w Prusach książęcych, gdzie lud podstępem raczej niż namową i przekonaniem przeprowadzono na luterskie wyznanie; widać to ztąd, że dziś jeszcze, obok polskiego języka, zachowuje on wiele katolickich obrzędów i zwyczajów, a nawet zasad, jak np. wiarę w skuteczność ofiary Mszy św. i przyczynę N. M. P. (Przegl. katol. r. 1873 n. 16 p. 253). Gorliwość towarzystwa i opieka pasterza djecezji są powodem, że lud, oddawna zaniedbany, garnie się chętnie do pociech i łask duchownych, jakie mu Kościół ofiaruje. — Synody w tej djecezji odprawiali następujący biskupi: 1) Otto, zmarły 1349, lecz postanowienia jego nie doszły naszych czasów. 2) Piotr Kostka odprawił w Chełmży 12 Paźd. 1583 roku. 3) Wawrzyniec Gembicki — w Chełmży d. 21 Czerwca 1605 r. 4) Kasper Działyński — w Lubawie d. 12 Czerwca 1641. 5) Jędrzej Stan. Kostka Załuski — w Lubawie d. 16 Wrześn. 1745. Wszystkie te ustawy bpów: Kostki, Gembickiego, Działyńskiego i Załuskiego, jako prawo obowiązujące duchowieństwo, drukiem ogłoszone zostały (ob. Synody). X. S. Ch.
Chełmskie biskupstwo, obrządku łacińskiego, zajmowało w dawnej Polsce ziemię Chełmską, mającą powiaty: Chełmski i Krasnostawski, oraz większą część województwa Bełzkiego, bo cztery jego powiaty: Bełzki, Grabowiecki, Hodelski i Lubaczowski, bez ziemi Ruskiej. Prowincje te w X w. przez Włodzimierza W. jakiś czas ząjęte były do dzierżaw ruskich, ale już r. 1019 wróciły znowu pod berło Bolesława Chrobrego. Następnie, po śmierci Bolesława Krzywoustego (1139), korzystając z domowych zamieszek, potrafili zawładnąć niemi książęta ruscy, którym r. 1182 Kazimierz Sprawiedliwy odebrał je i w swojej trzymał dzielnicy. W późniejszych jednak czasach napady książąt halickich, częste najazdy
