być winien. Odstępujący od tych formalności sędzia, zasuspendowany jest ipso facto od wchodzenia do kościoła i pełnienia obowiązków kapłańskich (divina officia) przez miesiąc; skazany zaś na cenzurę, natychmiast winien być zwolniony. Gdyby sędzia wpadłszy w tę karę, na nią nie uważał i suspensy nie przestrzegał, staje się irregularis. Jednakże nie ulega żadnej karze sędzia, opuszczający te formalności z przyczyny naglącej. Biskupi także jej nie ulegają, bo o nich prawo karne wymaga szczegółowej wzmianki, której cit. C. Medicinalis nie zawiera (C. Quia periculosum 4 de Sentent. excom. in VI 5, 11). Nadto, przyczyna cenzury ma być nie ogólnie, ale w szczególności wyrażona, a wyrok podpisem sędziego, albo kogo innego w jego imieniu, oraz pieczęcią opatrzony; nawet w samém wyrokowaniu biskup może się kim innym zastąpić. Jeżeli cenzura jest latae sententiae, czyli ipso facto incurrenda, popadający w nią powinien jej na sumieniu, czyli in foro interno ulegać od chwili popełnienia przestępstwa; in foro zaś externo sędzia powinien wydać wyrok oznajmiający o wpadnięciu w cenzurę (sent. declaratoria), nie wprzód jednak, aż winnego przed siebie zapozwie do objaśnienia, czy nie zachodzą okoliczności uwalniające go od cenzury. Jeżeli zaś cenzura jest ferendae sententiae, sędzia powinien przed wydaniem wyroku zapozwać winnego: jeżeli nie stanie, uznać go upornym, czyli na kontumację skazać i dowody przeciw niemu przekonywające zebrać; jeśli się zaś stawi, wysłuchać go, czy przyznawać czy zapierać będzie, i w miarę tego instrukcję sprawy przeprowadzić. Wyjątek tu stanowi notorietas facti, t. j. gdy przekroczenie jest jawne, w oczach sędziego spełnione. — § 5 Nieważność. Nie ulegają cenzurze grzeszący z niewiadomości, lub braku rozwagi od grzechu uwalniających; albo też nie wiedzący, iż do takiego przekroczenia cenzura jest przywiązana; w takim bowiem razie nie ma uporu, więc nie może być i cenzury, która jest karą na upornych (C. Apostolicae 9 de Cleri. excom. X 5, 27). Bojaźń wielkiego złego lub nagląca i wielka konieczność wymawiają od cenzury, bo prawo kościelne nie obowiązuje z ciężką szkodą. Cenzura nieważnie wyrzeczona, żadnego skutku i znaczenia nie ma, jako nie istniejąca (Clem. 2 de Senten. excom. et re judic.; S. C. C. 15 Sept. 1800 et 24 Mart. 1753). Nieważną zaś jest cenzura wyrzeczona przez tego, kto władzy nie posiada, skutkiem albo pewnego jej przez prawo ograniczenia, albo zawieszenia przez wpadnięcie w cenzury, albo przez apelację ze strony winnego zaniesioną, przed wyrzeczeniem na niego cenzury, albo przez wymierzenie jej na niepodlégłego sobie. Nieważne także są cenzury, wyrzeczone z opuszczeniem istotnych form procesu, jak np. cytacji czyli przypozwania, jeżeli występek nie był notoryczny; lub niedopuszczenia winnego do obrony. Wreszcie, nieważne są cenzury dla braku przyczyny, jeśli np. żadna wina nie zachodziła; jeżeli sądownie wyrzeczono cenzurę wtedy, kiedy wina sądownie dowiedzioną nie została. Cenzura nieważna w ogóle nie obowiązuje in foro interno, to jest na sumieniu, a nawet in foro externo, jeżeli przyczyna nieważności jest publiczna, wyjąwszy wypadek, gdy formalnie cenzura przez właściwego sędziego wyrzeczoną została, ale bez dostatecznego udowodnienia winy; wtedy bowiem skazany powinien się in foro externo zachować jako ulegający cenzurze (C. Sententia 1, C. Cui est 46, cs. 11 q 3; C. Venerabilibus 7 de Sententia excommunicationis in VI 5, 11).
