dném z dawniejszych wydań pilnie przeczytałém, nie mogę milczeniem pominąć; z wyjątku bowiem, jaki z niego Ceillier przytacza, skłonny byłem do nieprzychylniejszego o niém sądu, niż na to zasługuje.“ To samo można powiedzieć o innych wyjątkach i ocenach Ceilliera wielu dzieł średniowiecznych autorów. Mimo to, dzieło to teraz coraz rzadziej napotykane, ma niepospolitą wartość, z powodu zawartych w niém bogatych materjałów i starannych badań: to też zaraz po jego wyjściu Papież Benedykt XIV, w dwóch brewiach, pochwalił literackie zasługi i pobożność autora. Nowe wydanie całego dzieła wyszło w Paryżu (w księg. Vivès) 1860 in. 15 v. in-4; rejestry zaś (Table des matières) Rondet’a, pomnożone przez ks. Bauzon, tamże 1868—70, 2 v. in-4. Wielką uczoność i znajomość dawniejszych kościelnych pisarzy okazał także Ceillier w Apologji moralnej nauki Ojców Kościoła pko Barbeyrac’owi: Apologie de la morale des Pères de l’Église contre les injustes accusations de J. Barbeyrac (w Historji prawa naturalnego przed tłumaczeniem dzieła Cumberlanda o prawach natury), Paryż 1718 in-4. Wpływ tej apologji byłby większy, gdyby styl jej był nie tak ciężki. (Alzog). W. B.
Cel. W przedmiotowém znaczeniu celem nazywamy to, dla czego coś jest lub się dzieje; w podmiotowém znaczeniu jest wyobrażeniem, do którego urzeczywistnienia wola dąży. Rzecz tedy jaka sama dla siebie jest celem wówczas, kiedy jest tylko sama dla siebie. W bezwzględném znaczeniu, Bóg tylko jest sam dla siebie celem; stworzenia są celem dla siebie tylko względnie, ponieważ ostatecznie wszystkie dla tego tylko są, aby były środkiem uwielbienia Boga. Definicja celu zawiera w sobie pojęcie przyczyny, a mianowicie przyczyny celowej (causa finalis), która pobudza działacza do działania (quae allicit agens ad agendum). Cel tedy jest przyczyną w właściwém znaczeniu, bo porusza do działania. Poruszenie to nie jest fizyczne, lecz moralne (motus moralis seu intentionalis), wszelako zawsze rzeczywiste (m. realis). Cel rzeczywiście pobudza i ciągnie do działania. Wprawdzie można zarzucić, iż przyczyna jest pierwszą w działaniu rzeczą i poprzedza działanie, cel zaś jest ostatnim działania kresem, że nie jest tedy przyczyną; ale zwrócić należy uwagę, że cel jest kresem działania co do swego urzeczywistnienia (in executione), ale w zamiarze, w pobudce (in intentione) jest pierwszy. Dla tego téż cel możemy nazwać nietylko przyczyną, ale pierwszą pomiędzy przyczynami. Przyczyna działająca wchodzi w ruch dopiero pożądaniem celu; bez tego bowiem czynność jej nie miałaby żadnego pewnego kierunku i dla tego nie byłoby żadnej podstawy, do takiego a nie innego jej działania. Cel dzieli się na 1. przedmiotowy (finis qui) i formalny (finis quo). Przedmiotowym jest rzecz, jest przedmiot chciany; formalnym jest posiadanie, lub raczej akt, przez jaki przedmiot chciany osiągamy (actus quo rem volitam possidemus np. Bóg jest celem przedmiotowym sprawiedliwego; posiadanie Boga, celem formalnym). Nie są to dwa cele oddzielne, ale dwie tylko strony tego samego celu. 2. Cel dzieła (f. operis), do którego osiągnienia dzieło czy działanie z natury swej dąży (np. w jałmużnie pomoc bliźniemu), i cel działającego (f. operantis), jaki sobie podług upodobania stawia działający (np. w jałmużnie: albo Bóg, albo próżność i t. d.). Cel dzieła nazywa się jeszcze celem fizycznym, własnym, wewnętrznym i powszechnym; cel działającego zaś nazywa się jeszcze c. moralnym, zewnętrznym i szczegółowym. 3. Cel ostateczny (f. ultimus), dla którego wszystko inne jest lub
