rab. Immanuela, — Job, z kom. Gersonidesa, — Pieśni nad Pieśniami, Ekklez., Ruth, Esther, Daniel, Ezdraszowe i Paralipomena, z koment. rab. Raschi, w Neapolu 1487. W następnym roku (1488) wyszła pierwsza cała Biblja hebrajska w Soncinum, staraniem rabina Abrahama Chaiim. Wydania tego liczą tylko 8 egzemplarzy. Przedrukował ją Gerson ben Mose w Brescia (Brixia) 1494 r. (Opisał J. Vogt, Catalog. libror. rarior., Francof. 1793 str. 119). Z tych podobno wydań wzięty był tekst do Polyglotty (ob.) kompluteńskiej (1517). Ważniejszemi są wydania całej Biblji przez Daniela Bomberga, drukowane w Wenecji, jedne in 4° mniejsze (1518, 1521, 1525, 1545), drugie in fol. (po 4 tomy 1517, 1526, 1545—49), z masorą większą i z komentarzami rabinów żydowskich. Do pierwszych wydań (1517) pomagał Bombergowi Feliks de Prato (Pratensis) późniéj teolog katolic., nawrócony z judaizmu. On to porównywał zebrane przez Bomberga kodeksy hebrajskie i dodawał z rabinów wzjęte komentarze i krytyczne uwagi masoretów. Gdy zaś Feliks de Prato przyjął wiarę katolicką, następne wydanie opracował Eljasz Levita, żyd (1521). Odrzucił on uwagi masoretyczne przez Feliksa zebrane, oskarżając go, że się na masorze nic nie znał. Rabin Jakób ben Chaiim opracował nowe wydanie r. 1526, dodawszy masorę ze swemi objaśnieniami, warjanty ben Aszera i ben Neftalego (oba żyli w XI wieku) i zastosowawszy tekst do uwag masoretycznych. Ostatnie wydanie Bombergowe (1549) tém się odznacza, że ma Pentateuch krytyczniej opracowany przez rabina Menachem ben Lonzano, inne zaś księgi według recenzji Jakóba ben Chaiim. Te wydania nazywają pospolicie tekstem masoretyckim dla tego, że mają tekst hebrajski poprawiony według zasad masory. Są one nader rzadkie, bo tylko w małej liczbie egzemplarzy (jak pospolicie inkunabuły, czyli pierwsze druki) były odbijane; odznaczają się pięknym i wyraźnym drukiem, poprawnością tekstu, a że są wiernym obrazem dawniejszych rękopismów, przeto w krytyce biblijnej mają wartość, równającą się prawie starożytnym kodeksom hebrajskim, i zamiast nich są używane do recenzji tekstu. Drukowane były często na pargaminie. Jan Buxtorf (ojciec) z małemi poprawkami przedrukował wydania Bombergowe (4 t. in fol. Basileae) 1611 i 1618—19 r. Do cenniejszych także druków należy Pentateuch, wydany w Ferrarze, u Abrahama Usque r. 1555 i w Sabioneta 1557. Text masoretycki Bombergowych edycji, w połączeniu z kompluteńskim, powtórzony jest w Polyglocie antwerpskiej, a ztąd przeszedł do Polyglotty paryzkiej (1628—45), londyńskiej (1657) i służył za podstawę następujących wydań osobnych: Sebastjana Münstera (Basileae 1536, z przekładem łacińskim tegoż Münstera i uwagami z pism rabinicznych), — Plantin’a Krzysztofa, drukarza (Antverp. 1566, z przekładem łacińskim dosłownym, interlinearnym, przez Santesa Pagnina, poprawionym przez Ariasa Montana), — Etienn’a (Stephani) Roberta, drukarza (Paris 1539 — 44). W r. 1661 drukarz amsterdamski Józef Athias, żyd, wydał tekst Chaiima (z r. 1526), według edycji Plantina i dwóch kodeksów, poprawiony przez Jana Leusdena, professora języka hebr. akademji utrechtskiej. Jest to pierwsze wydanie podzielone na wiersze; drugie także Athiasa 1667 w Amsterdamie. Z tego ostatniego pochodzi najpoprawniejsze wydanie Ewerarda van der Hooght (Amstelod. et Ultrajecti 1705), dotąd w powszechném użyciu będące, przedrukowywane staraniem różnych wydawców: S. B. J. Props’a (Amsterd.
