w Polsce w 16. i 17. wieku przenoszono jego nazwę na ‘ospalca’: Rej stale na żółtobrzuchów napadał, a jeszcze Potocki pisze fraszkę »Do żółtobrzucha o wzdrożeniu papieru«; do dziś na całej Rusi nazwa to wszelakich ‘wężów’, żołtopuz. Prasłowo; tak samo u wszystkich innych Słowian: cerk. bułg. żłt, słowień. żolt, serb. żut, czes. żlutý, żlut’, rus. żołtyj. Litewskie gełtas, gełtonas, gełswas, ‘żółty’. Oboczne z z, p. złoto. We złożeniu z z- przybiera żółty, jak wszelkie podobne, postać żdż-, a więc r. 1500 żdżółkłość, o ‘mięsie wstęchłem’, »żdżółkłe mięso«; w 15. wieku i zżółkłość. P. żółknąć, żołna.
żółw; żółwi; prasłowo; cerk. żełw, zamiast dawnego żeły (grec. chelys, to samo słowo), słowień. czes. żelwa, rus. żołw.
żona; żonie, żonin, dawniej: żenie, żenin, por. żeński, żenić się; nowożenia, żenich, raz żeniuch r. 1541; ożenek (nie ożonek), żeniaczka. Znaczyło pierwotnie: ‘kobieta’ (por. żeński, a z tego żeńszczyna, żeńszczyzna, dziś nieużywane, zbiorowe, ale już w 15. i 16. wieku przeszło i na osoby); wcześnie przybrało to znaczenie ‘żony’, w którem go dziś wyłącznie znamy (por. mąż); już w 14. wieku wyjątkowo tylko oznaczało ‘niewiastę, kobietę’ (np. »zła żona« tłumaczyło ‘nierządnicę’). Nazwana od ‘rodzenia’, pień gen- (por. łac. genus, ‘rodzaj’, niem., kuni, skąd poszła nazwa ‘króla’, *kuning, p. ksiądz); ind. dżanami, ‘płodzę’; grec. gynē, ‘żona’; ang. queen, ‘królowa’; prus. gena. W gospodarce językowej słowo to znaczenia nadzwyczajnego, gdyż od niego wyszło odróżnianie gramatycznego rodzaju żeńskiego, przedtem, jak w innych językach, wcale nieistniejące. Ponieważ po pruskiem gena niema śladu ani w lit. ani w łotew., może być pożyczką z polskiego. U innych Słowian żena łączy oba znaczenia, por. serb. żenica, żenka, ‘samica’; Ruś odróżnia żena, i żenszczina, ‘kobieta’, ale »żenskij wopros«: ‘kwestja kobieca’.
żóraw; Żurawno, z mylnem u; od żer-, ‘krzyczeć’; prasłowo; lit. gerwē, grec. geranos, łac. grus, niem. Kranich, wszędzie ten sam ptak; niezawiśle od tego przenoszą ogólnie nazwę ptaka na wszelakie przyrządy z długim drągiem, niby szyją, np. żóraw u studni; tak samo nazywają Węgrzy swoje dawne, podobne studnie: geme kut, ‘czapla studnia’; żórawiny, nazwa jagód leśnych, ‘vaccinium’. U innych Słowian tak samo: cerk. żeraw(l), u Serbów i żdral, żdrao, czes. żeráw, jerzáb, rzerzáb (pomieszane z jarząbkiem), rus. żuraw(ie)l, itd.
żreb (z żrzeb), żrebia, ‘udział ziemi’; pierwotnie: ‘los’, bo o ziemię losowano; cerk. żrěbij, serb. żdrijeb, rus. żeriebiej, ‘los’; wróżono losując tabliczkami czy pałeczkami nacinanemi, więc por. prus. girbin, ‘liczba’, niem. kerben, ‘wcinać, karbować’, grec. grafō, ‘piszę’ (stąd grafomanja, telegraf).
żrebię, mylnie źrebię pisane, źrobek (z mylnem o zamiast e), źrebiec; prasłowo; żrzeb- z *gerb-; cerk. żrěbę i żrěbĭc, serb. żdrijebe, czes. żrzibie i hrzíbie, hrzebec, rus. żerebja, żerebiec, żeriebionok, ‘łoszę’. Brak w litewskiem; grec. brefos (z *grebhos), ‘zwierzę młode’, niem. Kalb(?).
żreć, z żrzeć; pożrzeć; żrę, żrzesz, żrze, dziś: żresz, żre, ze zwykłem »ulżeniem« wymowy; częstotliwe:
