ząbrz, p. żubr.
zązel, ‘smycz’; »trzymając psa na zążelu«; prasłowo; od 15. wieku zapisywane; cerk. żężĭl’, ‘obroża’, serb. żeżel, ‘tyka, do której psa wiążą’, bułg. żegŭl, ‘zatyczka u jarzma’; u nas dziś tylko narzeczowe zązelić, ‘uprzykrzać się komu’. Nasze zązel jest więc »mazurskie«, zamiast *żążel, a to od pnia geng-, lit. żengiu, ‘kroczę’ (różnica co do gardłowej, tak jak w gęś a żansis, i i.), prażanga, ‘przekroczenie’; ind. dżānghā-, awest. zanga-, ‘kostka u nogi’; niem. Gang.
zban, p. dzban.
zbereźny, zbereźnik, zberezyje i zberezje; narzeczowe; znaczenie od ‘figlarza, psotnika’, do ‘bezbożnika, zbrodniarza’; nie polskie, jak -ere- dowodzi; przyszło z pobereża (na Podolu), słynącego z hultajstwa i dziczy w 16. i 17. wieku, dokąd uchodził kto z prawem wojował, wszelki awanturnik; »jak na pobereżu«, mawiano o ‘nierządzie’.
zbój, zbójca, zbójczy (a wedle tego i zbójczyni); zbojować, ‘zwalczyć’, Leopolita; p. bić, bój.
zbór, ‘gromada; synod (sobór ruski); kościół’ (protestancki, bo dosłownie wytłumaczona grec. synagōgē, łac. ecclesia); zborzyszcze (u Skargi); zborowy; Zborowski; p. brać.
zboże, zbożowy; dziś tylko o ‘płodach rolnych’, i w tem znaczeniu już w 16. wieku stałe, a nawet jest i w biblji, ale jeszcze częściej tam o wszelakich ‘zbiorach, majątku’: »z wielikim zbożym« (»z wielkimi bogactwy«, Leopolita), »był włodarzem nad jego wszym zbożym«, »obciążeni cudzym zbożym« (»zadłużeni«, Leopolita), »będzie dziedzicem mego zboża« (‘majątku’); p. bóg; zbożny, ‘pobożny’, od 14. wieku, w innem więc znaczeniu: ‘wedle Boga’; czes. zbożí, ‘majątek’; małorus. zbiże z polskiego, bo tylko u nas przeszło zboże na rolę.
Zboże. Słowianie-Polanie żywili się nietylko z łowiectwa i pasterstwa, ale głównie i z uprawy zboża. Ogólną nazwą ‘zboża’ było żyto, u nas przeniesione później wyłącznie na ‘reż’; obok rży, dawniejsze i ważniejsze od niej były jęczmień i proso, którego trojaka nazwa najlepiej świadczy o jego znaczeniu: obok nazwy proso jest ber (brzyca; serb. brica nie jest, jak bają, pożyczką z trac. briza, lecz wraz z brzycą prasłowiańskie), i pszono; Grecy i Arabowie piszą też wyraźnie o uprawie prosa jako o głównej uprawie słowiańskiej. Obok jęczmienia i prosa, reż, pszenicę i owies już w prarodzinie znano. Ze zboża wyrabiano prażmo, jagły, kaszę; kasza w obrzędach wszelakich (jak i ser przy weselnych) występywała wybitnie, szczególnie przy połogowych. Z jarzyn najstarszy i najważniejszy bób; dalej groch i soczewica; mak, czosnek, rzepa równie pierwotne, gdy dynia, ogurek do późnych nabytków należą. Z owoców tylko bukiew i żołędź, orzech, jabłko, gruszka, tarnki, maliny i bdły-grzyby od prawieku poszły, gdy śliwy, trześnie, wisznie, nie mówiąc o brzoskwiniach, do pożyczek, acz wczesnych, liczymy. Prasłowem jest jagoda, obejmująca poziomki, bruśnice, czernice. W tem wyliczaniu brak pierwotnej nazwy ‘pszenicy’, której uprawa prastara, starsza może niż rży, gdyż jej nazwa dzisiejsza widocznie późna, acz prasłowiańska, od pszona, niby »ziarnica«. Przyczyna tego braku jest ta,
