rzecz, pierwotnie ‘mowa, słowo’, od rzekę z samogłoską wydłużoną, cerk. rěcz; przeszło, jak i u innych Słowian, na znaczenie ‘rzeczy’ (łac. res, niem. Sache) i pierwotną ‘wiec’ wyrugowało; rzecz w tem naszem znaczeniu zapisano już w 9. wieku (w żywocie Metodego). Co k rzeczy jest, lub do rzeczy (nie od rzeczy), nazywamy grzecznem lub dorzecznem; we złożeniu przeczącem: niedorzeczny; grzeczność, ugrzeczniony; przyimkowe k zdźwięczniało w g, jak we gwoli ze k woli. W dawnym języku rzecz ‘sposób’, więc: »nocną (lub chąziebną, lub korzystną) rzeczą kraść (szkody czynić)« w rotach 15. wieku stałe; »domowa rzecz« tyle co ‘sprzęty’; w biblji rzecz tylko ‘mowa’: »usłyszał pan głos rzeczy waszych«, »mówił tymi rzeczami«, »jednego języka a rzeczy jednostajnej« (»słowo«, Leopolita). Wedle oczywisty (p. oko) urobiono i rzeczywisty.
rzeka, rzeczka i inne zdrobnienia; rzeczysko; rzeczny, od pnia ri- (p. rój), z przyrostkiem -ka; ind. rīti-, łac. rivus, anglosas. rith, ‘rzeka’. U wszystkich Słowian tak samo: cerk. rěka, itd.
rzemień, rzemyk (jak kamyk, chociaż pierwszego przypadku *rzemy nie było), rzemienny, rzemieniowy; »gryźć rzemienia« w przysłowiu (o ‘nałogu’; od psów wzięte); prasłowiańska pożyczka z niem. Riemen, staroniem. riumo. U wszystkich Słowian tak samo.
rzemiosło, rzemieślnik (z wysuwką: rzemieśnik, rzemieśniczy), w 15. i 16. wieku niemal stale rzemięsło, rzemięślnik i rzemiesło; ę niepierwotne (jak w mięszkać, mięszać), ale rzemiesło poprawniejsze niż rzemiosło, bo ie z półgłoski miękkiej, cerk. remĭstwo i remezĭstwo, ‘sztuka’. W litewszczyźnie bardzo rozgałęzione: remti, ‘opierać’, rimti, ‘być spokojnym’, rimtas, ‘stały, twardy’, ramas, ‘spokój’, ramtis i ramstis, ‘oparcie’, romus, ‘łagodny’ (zmysłowe znaczenie ocalało może w dawnem czes. rzemdih, ‘kolba’, ale czasownik rzemditi, ‘hałasować, stukać’, niebardzo za tem przemawia); dalej ind. ramate, ‘spoczywa’, ramnati, ‘koi’, ramajati, ‘uspokaja’, awest. rāman-, ‘pokój’, grec. ērema, ‘powolnie’, goc. rimis, ‘pokój’, niem. Rahmen (stąd rama, ‘oparcie’). Urobienie z -ło tylko u Słowian zachodnich; czes. rzemeslo. Na Rusi nie rodzime, przeszło tam pożyczką od nas.
rzep, ‘kolec’, ‘owoc kolczasty, czepiający się łatwo’; stąd nazwa rzepik (rzepnik) wszelakich roślin o podobnych owocach (‘xanthium’, ‘agrimonia’); wrzepić, ‘wsadzić, wlepić’, już u Reja w tem znaczeniu, jest i u Czechów. Prasłowo; lit. ap-rēpti, ‘ogarnąć, zrozumieć’, prus. raples, lit. replēs, ‘obcęgi’; grec. ereptomai, ‘obrywam’, łac. rapio, rapere, ‘chwytam’ (p. rapt). Cerk. rěpij, czes. rzepík, serb. repinac.
rzepa, ‘brassica rapa’, rzepak, rzepka, rzepny, Rzepica (żona Piasta); łac. rāpa, grec. rhapys, niem. Rübe; lit. rōpē, ‘rzepa’, roputē (zdrobniałe), ‘ziemniak’; samogłoska zmienna, np. w niem. ruoba i rāba, ‘rzepa’. U wszystkich Słowian, rěpa. Rzepior tłumaczy niem. Rübezahl, ‘duch górny’.
rzerzucha, tak w biblji; r. 1472 i w 16. wieku stale rzeżucha, obok żerucha i rzeżycha; czes. rzerzicha; pisownia nieustalona i wywód niepewny; od rzezania (ostrych liści)?; od żer?; przeniesione na ‘nastur-
