kościelne dla krzyżma’; z łac. chrisma (z grec., ‘maść święcona’; por. niem. chrisamhemed); chryzma, książkowe.
ksiądz, księży i księdzowy; zdrobniałe książę (książątko), książęcia itd., ściągnięte: księcia, księciu, jak ksieni z księgyni (niegdyś ‘panująca', później tylko ‘ksieni klasztorna’); księżna, księżniczka; księżyc (księżycowy itd., o ‘miesiącu na niebie’, dziś wyłącznie tak; dawniej i o ‘rocznym’: »księżyca lipca« w 16. wieku), t. j. »mały ksiądz«, w przeciwieństwie do »wielkiego księdza«, ‘słońca’ (ta nazwa słońca, magnus dominus, ‘wielki pan’, powszechna w wiekach średnich). Ksiądz oznaczał jeszcze w 16. wieku nietylko, jak dziś, ‘duchownego’, lecz ‘świeckiego panującego’, więc stały tytuł: »wielki ksiądz litewski«, u królów polskich. I to pierwotne tej pradawnej pożyczki niemieckiej znaczenie: fińskie kuningas, ‘król’; lit. kuni(n)gas, ‘pan, książę’ (dopiero później, wedle trybu polskiego, ‘duchowny’, zaś zdrobniałe kunigaj(ksz)tis ‘książę’). Z niem. kuning (niema tego w gockiem), ‘König’, od kuni, ‘królestwo’, właściwie ‘ród’. Do dziś na Rusi i Bałkanie kniaź, serb. knez (kneżić, ‘syn księcia’), ‘książę’; u Czechów, jak u nas, kniez, ‘ksiądz’, i nie dopiero Bolesław Chrobry, jak kronika Galla twierdzi, taką nazwą duchownych uczcił; zwykłą tytulaturę średniowieczną, dominus dla kleru, tak przetłumaczyli Czesi, i Polacy za nimi, nie znając innej. Polskie ksiądz powstało z *kniądz, tak samo jak księga z *knięga, przez rozpodobnienie dwu brzmień nosowych, czego u innych Słowian niema. Wołacz księże skrócono w ksze, »ksze opacie«, stałe w wieku 16., u Kochanowskiego i i. I załabscy Słowianie przenieśli nazwę księdza (kniędz u nich) na ‘miesiąc’ i ‘miesiące’. Księżna oznaczała pierwotnie ‘córkę księcia’, nie ‘żonę’; do dziś tak rus. kniażna. Zamiast liczby mnogiej używa się zbiorowego rzeczownika (niegdyś żeńskiego rodzaju): księża, por. bracia, swacia, święcia. W nazwach miejscowych częste, np. Książ = rus. Kniaż (dwor), ale wszelkie zakusy historyków naszych, by z Gniezna jakieś Księżno wydusić, są niemożliwe. »Białą (t. j. piękną) knieginią« nazywali u Thietmara (około r. 1000) Słowacy, nie Polacy, Saroltę, żonę Gejzy a matkę św. Szczepana; w tej nazwie żeńskiej ocalało pierwotne g *knięga-kuninga. I w innych językach nazwa ‘pana’ na ‘księdza’ przeszła, np. kyr u Greków na ‘biskupa’ (a wedle tego i rus. władyka ‘biskupa’ znaczy). Zdrobniałe księżulo, księżunio, książek (dawne); księstwo.
książka, zdrobniałe (dziś bez tego znaczenia) od księga, nieznanego dawnej mowie, co tylko liczby mnogiej używała: »pierwsze księgi Mojżeszowe«, ‘pierwsza księga Mojżesza’, więc jeszcze u Mickiewicza: »księgi narodu i pielgrzymstwa«, ‘książka’. Wyłączną niegdyś liczbę mnogą (jeszcze w 16. w.!) tłumaczy początek słowa. Księgi rozpodobniła polszczyzna z *knięgi, tak samo jak księdza z *kniędza (następstwo dwu nosowych uchylono, pierwszą w ś odmieniając); *knięgi zaś, to cerkiewne knigy (samogłoska przyrostkowa obojętna, i lub ę); ę tylko my mamy (ale i u Czechów obok kniha jest knieha). Knigy znaczyły ‘litery’, ‘pismo’, wkońcu i ‘książkę’, i dlatego nie znały liczby pojed. (księga, kniha, to nowotwory);
