bancus, przeniesione (późno) na ‘nieruchomych, ciężkich’, ‘głupich’; przed wiekami na ‘słupy-bożyszcza’, stąd bałwan, ‘bożek, idolum’, bałwochwalca (skrócone z bałwanochwalca); tak samo w węgierskiem; przeniesione i na ‘fale morskie’, bałwany (a te dowolnie na bałchany przekręcone, od gór bałkańskich, — jeśli nie raczej odwrotnie, z gór na fale?). Słowo zagadkowe, powszechne u Słowian, u Serbów i Słowieńców: ‘bożek’ i ‘belka’. U Czechów nigdy ‘bożkiem’ nie bywał, tylko ‘kłodą’. Na Rusi w 18. w. franc. idole przez bałwanczik oddają, zresztą bołwan, ‘kloc, kłoda, głupiec’; w cerk. tylko ‘kłoda’; stąd węg. bálvány, ‘bożek’, ‘słup jego’. Wyraz przybył ze Wschodu, ale jak i skąd? Jedni wywodzą go z starotursk. balbal, ‘słup zwycięstwa nad zabitym wrogiem’; drudzy z pers. pahlawan, ‘bohater’, przez kirgiskie palwan, balwan, ‘bohater’, ‘słup na cześć jego (bożek)’, ‘kloc, głupiec’. Z tegoż perskiego pahlawan ma pochodzić i turec. bałaban, ‘wielki’ i nazwa ‘sokoła’, znane u południow. Słowian (u Serbów: ‘wielki’, ‘czapla’) i na Rusi (‘sokół’, ‘bałwan’, ‘wielki garnek’), a w dziejach Lwowa jako imię osobowe znaczne (jepiskop Bałaban, przeciwnik unji r. 1595; w 19. w. kupiec Bałaban); u nas z wszelką pewnością od Rusi, jak i bałabuchy, ‘ciasta’; bałaburki, ‘ziemniaki’, co od bałabana, ‘wielkiego’, przezwane. Pomijam urobienia: bałwański, bałwaństwo (bałwochwalstwo), bałwofalca.
bały, bałonie, bałuchy, ‘ślepie’, wybałuszyć (oczy), bałuch i o zającu (dla wytrzeszczonych oczu). Możnaby, jak baki, odnosić do pnia ba-, z bhē-: bhō-, ‘świecić’ (ind. bhāti, grec. fainō), ale przeczy temu wiek i ograniczoność słowa. Nasuwa się inny wywód, od bałdy, ‘gałki (zatyczki)’, co wzięte z rus. bałda (z tatars.) ‘narośl na drzewie, pałka’, ‘bałwan’ (o człowieku-niezdarze); u Korczyńskiego r. 1698: »nikt nie przyprawił urzniętych bałdów« (‘gałek’), u niego o rusyzmy nietrudno; bały byłyby zgrubieniem bałd? Takie zetknięcie się słów narzeczowych z ruskiemi bywa, np. w polskim Fortunacie z r. 1560 mowa o czapce-bodatce, przenoszącej cudem-błyskawicą posiadacza; bodacić się, ‘przenosić się w ten sposób’; ależ bodziać, badziać się, ‘włóczyć, tłuc się’, powtarza się tylko w białorus. badziacca, co to samo znaczy; rusk. badiaga, badiażka, badiażnik o ‘zabawce i zabawnikach’ (do bodę?). Obok bałd są na Rusi i bołdy, a dalej bułdyr, ‘pryszcz’, bułdyga, ‘pijaczyna’, bołdyr, o ‘mieszańcach’, a stąd i gwarowe polskie: bałdyga, beldonek nawet, o ‘niezgrabnym’. Więc baczyć, słowo dawne, od nowych bał(uchów) oddzielić wypadnie i pozostawić na razie nieobjaśnionem.
bałyk, bałuk, odwieczna turska nazwa ‘ryby wędzonej’ (już Grek Tzetzes w 12. w. zapisał nazwę kar-bałuk dla ‘Krymu’, skąd szły te ryby do Carogrodu); dziś u nas tylko »na bałuku« albo »na bałyku chodzić«, ‘na czworakach’, o niezgrabnym ruchu, co i u Turków tak się wyraża; rus. bałyk, ‘stokfisz’.
bambry, ‘chłopi z pod Bamberga, szwabi’, w Poznańskiem.
ban Kroacji, nazwa turska, awarska, od bajana, ‘władcy hordy’; turskie bajan, ‘bogaty’, stałe i jako imię własne.
banda, ‘rota, zgraja’, ‘orkiestra wojsk’, ‘poręcze (bilardowe)’, z włosk.
