Dyskusja strony:PL Aleksander Brückner-Słownik etymologiczny języka polskiego 136.jpeg

sione w 17. i 18. wieku na'szał religijny'; tac. słowo wkońcu od fonu m, 'świątynia'; przeszło na 'religijny szal' dopiero od początku 18.

fancz,'nicprzyjaźń',r. 1604,z niem. Feindschaft, Feind, dosłownie 'nienawidzący'.

fanfaron, 'pyszałek', z franc. fanfaron, z fanfarę, 'chełpić się' (od muzyki, tuszu czy wiwatu).

fankiel, /. niem.Femrhel, a to z łac. foeniculunr, nowsza pożyczka dla 'kopru włoskiego'.

fant, fantowai, >loterja fantowa', z niem. Pfand, pfanden, przeniesione i na 'sprzęty domowe', 'rzeczy', już w 17. w.; słowo niem. z starofranc. (łac. pannus).

fantazja, fantazjować i fantazować, fantastyczny, fantazma, fantastyk, 'to, co urojone', 'przywidzenie', 'wyobraźnia', 'zmyślenie'; z polemiki religijnej 16. wieku ogólne; z grec. fantasia od fajnejn, 'zja- fara, »chuda fara', famy, fur- ski, z niem. Pfarre (przekształconego co do znaczenia wedle łaciń. imrochia, p. paraf ja)', fararz, 'pleban', niem. Pfarrer, w 16. w. faramuszka, rodzaj 'polewki', faramtiiny, 'grymaśny', w 16. wieku (1558 r.) frymuśny, więc a wstawione później i nie z niem. warmmus, co mamy w jarmużu, lecz z frUhmuos; ale farmuszka r. 15S2 świadczy przeciwnie, chociaż i w farmark, z 1 li. w., farmarcenik (p, frymark), podobna przestawka. farba, farbować. »lisy farbowane«, farbierz, furbiarski (żarn. poprawnego farbierski), farbka, \ 'sinka dla bielizny', farbiczka ('ruż do twarzy'), farbisty i farboumy, faryzeusz F młodsza pożyczka (od 15. w.) zamiast dawniejszej barwy (p.). farfura, 'fajans (to od miasta włoskiego Faenzy), glina, porcelana', rus. farfor; farfurka, 'miseczka'; przez Ruś z tur. farfur, fayfur, nazwy Chin i porcelany chiriskiej. farrnazon, z drugiej polowy 18. wieku, przekręcone z franc. franc maęon, 'wolny mularz'; od nas na Ruś przeszło; frankzachowaliśmy w innych pożyczkach, np. tabula franka, Potocki; z niem., skąd nazwa Franków, Francuzów, frankoński. farsa, 'krotochwila', i farsz, 'nadzianka', z tego samego franc. farce, z łac. farcire, 'nadziewać'; farsz naturalnie starszy, może z włos. farsa-, z farszowania przerobiono u nas faszerowanie, > kapusta faszerowana«, 'nadziana'. fartuch, fartuszek, z niem. Vor\tuch; niem. Tuch ('sukno') zachowane, jak w rańtuch, wańtuch, gdy w toktuszy c/i przez sz zastąpiono. fartyczny, /lityczny, od fertać, fyrtuć, rus. fiert, o 'zwinnym, zręcznym'; »fartować koniec, ale >/«rtyczne zamki«, 'zapory', r. 1698, ? faryna,'mączka'; »tejie faryny, jak franc. de minie farine, 'tegoż gatunku'; w 17. w. faryniarz urządzał loterję (farynf) przez wyjmowanie karteczek z szuflady, stąd farynarz i -stół fary liny; włos. farina z łac., od far, 'boroczno'; częste u Potockiego i i., »gra na \faryniet, »w niepewnej fortuny farynic«, farynnik. faryzeusz, w brzmieuiu lacińskogreckiom; dawniej zachowywano nieraz i pierwotne hebrajskie farusz, 'oddzielony*, 'sekciarz', .zbór farużów, faruzajski. fasa, faska, faseczka, 'beczka', z niem. Fass; fasować, 'ładować' (nafasowai), 'brać porcje wojskowe', z fassen; stąd fasunek i fasulec (Fassholz). fasola, fasolka, z niem. faso/, a to z łac. phaseolus, z grec. fa- fasoł, częściej w liczbie mnogiej, dziś przestarzałe, 'kłopot', 'kłótnia', od fasola (w skali muzycznej, doremifasolasi, skąd i solmizować dawne wzięto, czem trudzono żaków). fason, fasonowy, z franc. foton z łac. factio, 'czyn', skąd i nasze fakcje. fastryga, fas/rzyga (w 17. w.), fastrygować, 'szyć wielkiemi ściegami', 'obrębiać', już w 16. wieku ogólne, z czes. fastrka, fastrkowati. faszyna, 'wiązka(chróstu)', z niem. Faschine, z włos. fascina od faset s, 'wiązka' (łac. fasces-, stąd faszyści włoscy). fatałachy, fa(j)tałaszki, nowe (pożyczka ?, przypomina włos. fet ta, fettuccia, fettuzza, 'kawałeczki wstążki', cośmy jako fetocje przejęli); ale może to i wymysł, jak dyrdy matki i podobne słówka. fatum, z łaciny; stąd i nazwa fei, franc. fćc, z lac. fata (por. Fata Morgana-, tak jednę przezywano, a od niej 'złudne widziadło'); dalej, wedle łac. fata/is, fatalny, fatalność i fatalizm, fatalista; fatum dosłownie 'wyrok losu', 'los sam, szczególniej przeciwny'. fatyga, pofatygować się, z włos. fatica, albo raczej, bo niedawne to słowo, z franc. fatigue, jeżeli nie wprost z łac. fatigare, złożonego z * fatim agere ('do znużenia prowadzić'). Fauna i flora ziemi PrasłowianPolan, lesistej (acz nie brakło pasów bezleśnych, najrychlej osiedlonych) i moczarowatej; wyliczamy tu zwierzęta i rośliny, wszystkim Słowianom znane, jednolicie nazwane, wszelkie obce przymieszki {buk, ilm, limbę, cer — na Południu dla 'dębu') wykluczając. Co do zwierząt, odsyłamy do artykułu Bydło-, dalej tur i ząbr (fałszywie żubrem nazywany); ryś i srfe6('żbik'); lis i wilk; zając-, (s)krzeczek ('chomik'); mysz i szczur-, lama, tchórz, łaska {łasica), gronostaj, wiewiórka, sobol; jeż; jaźwiec ('borsuk'); wydra, bóbr-, nietoperz. Ptactwo licznie zastąpione: orzeł, sęp, krogulec, krzeczot, raróg, kobiec (kobuz, kopczyk), kania, jastrząb-, sowa, puhacz, pustołka-, kruk, wrona, gawron, kawka, sroka, kras(k)a-, lelek-, skworzec i szpak, kos, drozd, słowik, wilga, wróbl, skowronek, czyż, szczygieł, zięba, dzięcioł, czeczotka, kwiczoł, trznadl, remiz, żołna, soj(k)a, bargiel, gil,dudek-, chróściel; kukułka (o dwu nazwach różnych); jaskółka (tak samo, jak i szpak)-, słąka, czajka, kulik, bąk-Jareąb(ek)-, kuropatwa-, przepiórka-, drop (?); gołąb-, łabędź (dwie nazwy, kiełp)-, cietrzew, żóraw, czapla-, kur, gęś, ątka ('kaczka'). Ryby najubożej się przedstawiają: szczuka, lin, ś/iż, pstrąg, kiełb, jesiotr, piskorz, lipień, jelec, płocica,jażdż {węgorz nie uchodził za rybę). — Z owadów -.pczoła, trąd, osa, bąk, sierszeń, mucha, śwircz, pająk, kleszcz, chrząszcz, płoszczyca ('pluskwa'), wesz, pchła, gnida, czerw.Wreszcie ślimak i małż, jaszczurka, żaba, żmija i wąż, rak, Co do flory, z drzew rozróżniano: dąb, lipa, grab (obejmywał i 'buka'), brzoza i brzost, jawor i klon, jasion, cis, loicrzba, rokita, olclm. osika, sosna, jodła, modrzew, smrek, jałowiec, iwa, łaska (leszczyna)-, jabłoń, grusza, drzon, tam, trzemcha, świdwa; zbiorowe: las, bór, ywozd, dąbrowa, lęg, gaj-, choina O ziemi samej: kamień, piasek, glina, nie wyliczając terminów dla skał-opok (gór) ani moczarów (bagien, błot). Z roślin wszystkie uprawne wyliczamy pod zbożem-, dalej: mech i liszaj, rogozie, treść (trzcina), chebdibez, ślaz, bluszcz, dzięgiel, bielon, lebioda, szypszyna, jemioła, kąkol i kostrzewa, paproć, szczaw, bdły i grzyby,piołun, omieg, rdest, głóg, chrzan, poraj. Nazwy czeskie przechodziły do nas, a nierównie więcej, niemal wszystkie, od nas na Ruś, tak, że powtarzanie się tej samej nazwy u Czechów, u nas i na Rusi bynajmniej nie dowodzi pierwobytności czy tylko dawności nazwy, co mogła dopiero w 15. w. do nas z Czech przybyć, a w 16. i 17. w. od nas na Ruś się dostać. Nazwy roślin, rodzime napozór, bywają już w 15. wieku tłumaczeniem z łaciny, a czasem i z niemczyzny, są więc tak samo sztuczne, jak nazwy utworzone przez ks. Kluka i i. w 18. i 19. w.; dlatego je pomi- fawor, 'łaska', wprost z łac., skąd i dawny czasownik fawować, 'dobrze życzyć', łac. facere-, faworyt i faworyta wprost z włosk., a fawory, 'wstążki', i faworyty, 'bakenbardy', z franc. faveurs i favori. faza, 'stan, stopień rozwoju'; europejskie; z grec. fasis (bez końcówki grec.,jak się należy; nie jak kryzys, zam. kryza), od fajna, 'zja- febra, narzeczowe frybra (w słowach obcych .podwaja się« spół- I głoski nieraz), z łac. febris (bez końcówki). fechtować, fechłmislrz, z niem. fechtcn, prasłowa wątpliwego po- feldw rozmaitych złożeniach, feldwćbel, feldmarszałek, z niem. Fe/d, słowo to samo co nasze pole (•marszałek polny)-, webe!(w feldicebel), 'woźny'; felczer, 'cyrulik', Fe/dschcr (scheren,' strzyc'), od nas na Kuś przeszedł, gdzie nazwę, jak i u nas po narzeczach, stale przekręcają, najczęściej w fer szal. felpa, przestarzałe, 'plusz', z włos. felpa. fenik, p. pieniądz. ferenc lub ferens, 'hołysz' (z węg. Ferenc, 'Franciszek'), jak (chudy) \derbisz, Matyas. feret, feretek, w 16. wieku czę| ste (u Reja i i.), 'sprzążka', z włos. \ferretto (od ferro, 'żelazo'). ferezja, 'suknia wierzchnia' o szerokich rękawach, nie przepasywana, często czerwona, a podszywana fu- zamożnych; z turec. feredże, a to z grec. feresia, 'płaszcz z rękawami', 'zarzutka dla kobiet'; -dębowa fcrezjat, częsty żart w 17. w., o poceniu się w wannie drewnianej dla pozbycia przymiotu. Z ferezji szyto konlusz, z konInsza ferje, 'wakacje'; oboje łac.. dla dni wolnych od pracy; od ferjalny, 'świąteczny', odróżniaj feralny,'nieszczęśliwy, fatalny': łac. ferialis i /'<•ralis (od feralia, Dziadów lutowych rzymskich, gdy ustawały ofiary) są zupełnie różne; pierwsze do /'«stum (r z s), 'czasu boskiego, czy ustanowionego'; drugie do 'dusz zmarłych przodków' (farz dhues-, p. duch, dusza). F font 1 fest, z niem. Fest z lac. festum, (franc. festin, stąd festyn, i filc, stąd feta, fetować, 'częstować'); > fest sprawił«, Rej, »na jakiś fest' itp.; od pierwiastka, jaki i w nazwie feriae i fanum (fanatyk). Inne fest, 'mocno', z niem. fest. feteć, fetoć, 'wstążka', przestarzałe, narzeczowe (fetecie, 'strzępki'), z włos. fettuecia, 'wstążka', od fetta, 'kawałek', 'pasek'. fetor, z mylnem u, jak w doktór, odór itp., z włos. felore z łacin. fiakier, europejskie, z frunc. fia- Fiakra najmywano w Paryżu pierwsze dorożki; fiakierski. fiasko, z włos. fiasco, 'flaszka', co z niem. pożyczone; europejskie w tem znaczeniu osobliwszein. ficać, 'wierzgać', i fikać, fic i fik, j dźwiękonaśladowcze, fiknąć, fik- ficygierna, w 18. w., frycigiernaj w 17. wieku (u Piekarskiego), 'kochanka', sztuczne, jak fidryganc(j)e,\ 'figle', 'zaloty', u tegoż. figa, dawniej fig i fik: to z lac. fic 118 wprost, tamto z niem. oige, Feige\ w psałterzach i biblji wahają się i postaci z g lub /.', i rodzaj, męski lub żeński (»z swego fig w itp.); słowo łac. p. pigwa. Figowy, figownica. >Pokazał figi', 'dostał figę', z włos. far te fic/ie a... 'szydzić z kogo, znanein wystawianiem figatele, 'drobnostki' (od potraw przoniesione, włos. fegateHo od fegato, 'wątroba'). figiel, figlować, figlarny od figlarza, i figlarski, zdrobniało figlik i figielek', do rymu dorobiono figici-migicl, wedle fig-mig; fig/asy, 'ozdóbki', wedle wykrętasy, z figury iliżanka 121 (p.), przez narzeczowe figuly, por. zwrot: .nakreślił na czole jakiś figiel*. Z polskiego czeskie i ruskie słowa tej samej postaci (czes. figi, rus. fig/ar) i znaczenia. figura, figurować, figurant, figurka, figuralny, z wlos. (figuryna, figurynka, z figurina) i łac. figura (od fingo, 'kształtować', skąd i fikę/a, fiktyumy i fikcyjny, o 'wymyśle', a fiks, fiksat, fiksować, fiksacja, o 'manji, czepieniu się jednej myśli'); p. figiel. fik, fikać, fiknąć, Fikalski, fikmik albo fig-mig, dźwiękonaśladowcze; czes. fikali rne/lou, 'ćwiczyć miotłą', słowac. 'szlochać'. filar, z niem. Pfeiler z lac. pila ir od pila, 'słup'; Czesi mają postać dawniejszą, pilerz, pilirz. filja, dosłownie 'córka' (łao. filia), pierwotnie kościoła (klasztoru) macierzystego, dalej określenie wszelkiego zakładu»bocznego*, zawisłego od głównego; filjacju, -wywód rodowy'•, filialny; łac. od filius-, p. doić, dziewa. filip, nazwa 'zająca' (jak maciuś, 'kocur'; p. kaczka); .wyrwał się jak filip z konopi< ('na swą biedę'). Od imienia własnego, grec,/ilippos, 'koniomił'; od tegoż imienia i nazwa Filipomiw (starowierców ruskich, albo Filipowcilw, nazwanych od herszta swego) i Filipin (od króla hiszpańskiego; od niego i nazwa monety filipa). filistyn, w 15. w. nazwa Kumanów; filister, pogardliwa nazwa 'mydlarzy, burżujów', z uniwersytetów niemieckich wyszła (dla nie-studentów), jak bursz, knajpa itp. filiżanka, fildżan u Bułgarów i Serbów, z tur. fildżan zam. findżan (a to przez arabskie z pers. ping/Sn), może za pośrednictwem  rumuńskiem, filigean, — wszystko nazwy dla 'kubka kawy'. filozof, u Rosjan lubomurlrcem dobrze tłumaczony, filozofja, od greek, fileo, 'kocham'; filow licznych złożeniach, filantrop itp. filtrować, 'przepuszczać dla odczyszczenia', z niem. filtriren z łac. fillrare, od filtrum, 'cedzidło'. filut, filutek, filuterny (wedle innych zdrobniałych, jak maciuperny), z franc. filou (-1 dodano jak w kajet, tętent), 'oszust', od łac. ftlum, 'nić', 'przędza'. finanse, europejskie, wkoricu z łac. financia, jak kwitancja, od finire, 'kończyć (regulować) rachunki', włos. finanza, 'koniec' i 'majątek', 'rachunek'. finfa, 'żakowski żart' i wyraz, może z fifa, p. fajfrowic. fiok, fioki, fiochy, o 'stroju głowy' przeważnie, z włos. fiocco, 'kutas', z niem. Flocken. fiołek, fiołkowy, dawniej i fioły, rodzaju żeńskiego fiołka-, obok tego i fiałek, fiałkowy, fijałka (już w 15. wieku); fiolet, fioletowy (o kolorze); z łac. (przez niem. wymowę łac. v jak f) viola (w niem. obu rodzajów); postać z a przyszła na Czechy, fialka-, u ludu często z chwzamiast /-, jak i w innych słowach z f; włos. nioletto, o kolorze. firacyntel, »na firacyntele srebrac, Potocki, z niem. mer Achzentel; achcenlel w 15. w., achental (!) r. 1541. firanka, firaneczka, z niem. IPilrTiang, Vorhang (por. fartuch), 'zasłona', 'opona'. 122 filozo fircyk, najpierw u Paska zapisane, ogólne w 18. w., o wszelkim 'strojnisiu' i 'wietrzniku',od fircurobione, por. czes. fre, 'żart', freati, 'fyrtać się'.  j firka i fierka, 'drobna moneta' i (z niem. afer, 'cztery'), przeniesione na'ludzi malej wartości'; por. włos. ferlino. firleje, 'tańce', z niem. dawnego oirłei (a to z starofranc. virelai, 'pieśń w kółku'), o 'tańcu z pieśniami', więc: »baba stroi firleje, 'puszcza si<) w tany". Było, jak rej, i nazwą rodową, wygasłych w 17. wieku Firlejów. firletka, r. 1472, roślina 'łychnis', z nazw łacińskich średniowiecznych: farlaria, fellaria, filorosa, żywcem przejęta, jak tyle innych, np. formuza, formuzka, z łaciń. formosa, w r. 1472. firma, z włos., właściwie 'podpis, potwierdzenie', 'afirmacja'. Ale firmom, fermom sułtański, z pers. furman, 'rozkaz', z staropersk. wyrazu dla 'prawa'. fisk, fiskus, fiskalni/, z łac. fiscus, 'worek na pieniądze', 'skarb', 'kasa'; europejskie; fi skał już w 17. wieku. fistuła, 'piszczałka', 'rurka', z łac. fis/ula, niepewnego początku, zesta- fiszbin, z niem. Fischbein, 'pręt rogowy', właściwie 'rybia kość'. fiu, wykrzyknik, dolej fiut! fintę, a z tego fiutyniec obok rzeczownika fiuta i przymiotnika fiuty, z mazowiecka fsiu bziu r. 1607, fiutebrdc, czasownik fiukać i fiumfyć, 'gwizdnąć' — wszystko dźwiąkonaśladowcze; ściąga się w urobieniach na 'wietrzników' i 'pustaków', fiutacz i na 'złodzieja', fiutka i na 'polewkę' (po narzeczach): .widziałem często fintę między pany«, 1697 roku, .do fiutego Myszkowskiego«,r. 1620; .po fiutyucach da Bóg dobrych panów«,r. 1654, »masz li być fiulyńcem«, Potocki. foy* - fizys (z zachowaną końcówką grecką, jak w kryzys), fizyka, /izyk, fizyczny, europejskie, z grec. fysis, 'postać' i 'przyrodo', fysikos i fysike, o 'nauce przyrodniczej': • stanął hej fizyk', tak samo lekceważąco o mądrości książkowej, jak np. jurysta. flader, 'słój w drzewie lub kamieniu', »fiadrowa robota« (stołów i szaf), fiadroioanie j z niem. Fla-1 der; »do sadzonego we flader dziardynu«, Potocki. flaga, 'slota', 'burza'(morska szczególniej), stąd rozfiażyć (p.); z dolnoniem. Flagę,1 burza'; słowo ciekawe jako jedno z niewielu, cośmy z dolnej niemczyzny przejęli, właśnie co morza, ryb itp. dotyczy. Flaga, dziś wyłącznie znana, z niem. nazwy 'bandery', 'chorągwi okrętowej', Flaggc, słowo późnego, w 17. wieku zSkandynawji wziętego. flak, flakowy, flaczki, flakowaty, 'wnętrzności bydlęce' i 'potrawa z nich', już w 14. w. zapisane, z niem. Flcck (szczególniej słynne królewieckie); 'słabeusza'już w 17. wieku Hakiem przezywano; było i nazwą innej potrawy (?), ze ślazom; j • baranie //a/ci. i nalewajkami (od kozaka ćwiartowanego w Warszawie ?) nazywano. Wyjątkowo flak i 'plamę', oznaczał, niem. Fleck, | z tegoż pnia co i Flicke, 'łata', j flanca, /tańcować (w 10. wieku), i z niem. Pflanze z łac. piania, 'roślina' (sadzonka; toż co piania, 'poj deszwa', plantacje, planować). flanka, z niem. Flankę z franc.! flanc z niem. flasza, flaszka, zdrobniałe poj dwójnie: fiaszeczkci; zgrubiałe: flaj cha, flaszysko; flaszko wy; — słowo j europejskie, do nas wprost z niem. j F/asche; dawna romańska postać: I flaacho i flascho(ne). Słowo niemieckiego pochodzenia; należy do flechten, 'pleść', bo pierwotne flaszki były plecionki z łyka, wymazywane później dla szczelności glinu, zanim do wyrobów całych z gliny przystąpiono. Z flascone, franc. flacon, nasz flakonik (s wypada); z fiaschone, włos. fiascho (p. fiasko). flądra, /tondra, fionderka, nazwa ryby ('pleuronectes'), z dolnoniem. Flunder; jak dubiel (p.), przeniesiona dowolnie i na ładzi, przezwisko pogardliwe 'niechlujnej i nierządnej kobiety'; jeden z nielicznych okazów dolnej niemczyzny; p. flaga. flejtuch, fiejtuszek, 'kłak' (na ranę, do strzelby), pogardliwie i o 'świntuchu'; z niem. złożenia z -/uch i flete, 'puszczadło'(?). flet, flecik, fletnia, /letniczek, z niem. FlSte, włos. flauto, franc. fili te, z łac. fiatus, 'dęcie'. fllnk, 'raz, cięcie', wyjątkowy, u A. Kochanowskiego zapisany wyraz, z niem. flink, 'raźny' (?). flinta, z niem. Flintę; częstsze fuzja, z franc. fusil (-/ się nie wymawia), z włos. focile od łac.focus (fuoco, 'ogień'). Ale fizyler wprost od Niemców, FUsilier, 'strzelec'; flinta i fuzja, z wojny 80-letniej, różnią się krzosem, w flincie kamiennym (od ang. flint, 'kamień'), w fuzji stalowym. flis, flisak, ftisoioy, fliśnik, /lisowski, z niem. Floss; pierwotnie 'spuszczanie statków Wisłą', później i na ludzi-flisaków' przeniesione, a wobec nieznajomości morza i na 'żeglugę' wszelaką; inna nazwa p. oryl; > bawić się /lisem., »dla /lisa', mawiano w 16. i 17. wieku ogólnie. Niem. słowo do fiiessen, p. /luks. floren, skrócone fi., 'dukat', łac. fiorenus, od miasta i herbu Flo- rencji (lilji), zwanej od 'kwiatów', flores (nasze esy-floresy), co po- waniu kwiatów dla ozdoby sprzętów', i w florecie (wlosk. floretto w obu znaczeniach: 'szpady', i 'gatunku jedwabiu', franc. fleuret); floryeotoać używano i o 'upiększaniu albo i barwieniu rzeczy i mowy'. — Nazwy monet od miasta czy kraju, gdzie je najpierw bito, najzwyklejsze, por. reński, ruskieje/imki (Joachimstaler) i i. flota, flolylu, europejskie, z niem., a to z wlosk. flota, z łac. fluctus (od fluere, 'płynąć', p. /luks), powtarzającego się u nas dosłownie: •flukta rozhujałej wymowy*. fluks, fluksja, z łac. fluxus od fluere ('płynąć'), »plynienie wnętrzne po członkach*, wedle dawnej nauki lekarskiej; była jednak, w 16. wieku głównie, 'gra w karty' /luksem i flusem zwana (sekwensy jednego koloru), jak wszelkie inne dawnych kart nazwy z niem., Fluss, przez czes. (r. 1512 mówią tam o flusie); niem. od fliessen, 'pływać' (to samo flura, -nierządnica', flora, od nierządnicy rzymskiej, Flora; w 16. i 17. wieku: »jak flura chodzi*, • włóczą się jak flory, r. 1687. foch, dziś wyłącznie w liczbie mnogiej, fochy, 'dąsy', zdrobniale fosęki, ulubione u Beja; fochoioać, 'flirtować', r. 1614; jest to zgrubiałe fortel (p.); por. czes. na foch, •napozór', foch, 'matnidło'. Co innego foch, 'fach', i fochr albo /o/r, 'wachlarz, do wdymania świeżego powietrza', niem. Fdcher. foksal, 'miejsce zabaw'; z rusku i -dworzec kolejowy'; z ang. nazwy wsi podlondyńskiej z ogródkiem dla zabaw; w 18. wieku, za Stanisława Augusta, podobny ogród warszawski (przy Nowym Świecie, gdzie dziś ulica Foksal). folga, niem. Folie, z lac. folia od foiium, 'list', 'podkładka wszelkiego rodzaju (pod kamienie drogie)'; lac. słowo, por. foljo, niewyjaśnione na pewne. folga, 'ulga', folgować, 'ustępować' (o mrozie: 'łagodnieć'), z niem. Folgę i folg ar, u Czechów z k: folk, folkotoati; słowo niem. ma być złożone z voll(?). foljo (in f), foljat i foljanl, o 'książce wielkiego formatu', z łac. foiium, 'list (nie składany) papieru', 'arkusz'. folusz, 'młyn blecharski dla falowania tkanin'; w r. 1*147: »pannum ('sukno') lanificabant (niby 'wełnili') alias falowali«; poruszany wodą dla bicia sukna w stępach, -aby nadać mu barwę (kutner, p,); »kolo foluszowe, folusznik lub folarz; jest to włos. follare, łac. fullare z fullo, 'wałkarz', niem. Fuller, Filller, Walker-, końcówko -usz, jak w ratusz (?). folwark, niegdyś forwark, z rozpodobnionem, jak stale, podwójnem r, folwarkowy i folwarczny, folwarcczek, folwarczyna; z niem. Vorwerk, 'dworek pod (przed) dworem czy miastem'; już w 14. wieku do' nas przoniesione, a od nas do starej pruszczyzny: burwatkas. fołdrować,/»</»'OM><«.:, przestarzałe, o 'skardze sądowej' (foldrunek, foldrównik), z rozpodobnionem r podwójnem, bo z niem. fordem, 'oskarżać'. Niom.fordem, "wspierać', znano w 16. wieku: »hultaje fotdrowat (piciem i jedzeniem)*, <fnłsz jawnie foldrujeszt, 'popierasz'; oba słowa niem. spólnego początku, od eorder, 'naprzód', 'wpierw' (do vor). fontana, włoskie, od fonte, 'stad■ nia' (łac. fons), już u Beja. fontaz, 'kokarda', franc. fontannę, od nazwy panny de Fontanges (na dworze Ludwika XIV, jego kochanki, zmarłej r. 1681). for-, złożenia niemieckie, jak forszpan, forszus, forwachty, co pomijamy. fora, z włos. fora, fuora, fuori, 'zewnątrz', venir fuori, 'wystąpić' (więc tak wywoływano, bisf). Ale i fora z dwora,'won!','wynoś się!', forbot, 'frędzla', dawniej farbo/, np. w 15. wieku: .(dziesięć łokci) franzy alias farbotki*; w 16. wieku ogólnie z o, częste u Reja: »Ślęzak (t. j. kupiec Ślązak) z forbotenu, •pstrzyć cudzymi forboty; z hiszp. farpado, 'z frędzlami'; wyraz, u nas zapomniany, żyje do dziś na Rusi i Litwie, dokąd od nas się dostał; •czepców trojakimi forbotami bramowanych" (r. 1558), »po głowie poprawując forbotków, »forboty na pochwach (u konia) się trzęsą«; robiono je z nitek złotych, więc u Reja: «z łyka forboty szlachcic bez cnoty.; jeszcze u Haura (1680) Fordoń nad Wisłą u Bydgoszczy, gdzie cła wodne pobierano, stąd •rejestra for duńskie* albo »z fordunat, 'podatki poborowe, czwarty grosz'; fordan dowodzi, że nazwa od ferdonum, 'ćwierć grzywny', z niem. Vierdung\ p. wiardunck- fordyment i furdyment, 'kaptur u szabli', z włosk. guardamano ('ochrona ręki'); karabele go nie miały, bo służyły tylko do stroju, nie do forga, 'kita, pióropusz' (u konia, na hełmie), węg. forgó; • konie pod orlemi forgami«, »po szyszaku się toczy forga piór., w 17. wieku. forgocz, 'uwięź konia', 'pobocz'; »stoi Turek na forgocey, »stały na forgoezach koniec, » wiąże kandybę na forgoczu« (rodz. męski, poprawny), z węg., jak i czes. farkasz, 'rzemień podogonny'. forma, foremny, formować (dawne złożenia: formibzdy, formfełiczek), formalny, formalność, formuła, formułka, formularz, sformułować-, formacja, nie foremny, format-, z łac. forma, formare, formalis, formuła-, forma, 'stała w kościele i na chó- 'napijewa się w formiec, u Reja 1560 r. Słowo łac. niewyjaśnione, mimo wszelakich pomysłów, nawet takiego, że to przestawka z grec. morfe, 'kształt' (skąd amorficzny, metamorfozy, itp.). fornal, 'hak u dyszla', z niem. Vornagel, bo niem. Nagel stale w nal ściągamy: bretnal, ufnal; od 'haku' przeszło i na 'furmana' samego, jak ten hak i furmankiem ochrzczono; fornal, 'woźnica', fornalka, fornalski-, odwrotnie 'hamulec' folajtrem, niem. Vorreitcr (p. foryś), po narzeczach przezywają. forpoczta, zamiast forposzta, bo i posetę (Post) odmieniliśmy vi pocztę, z niem. Vorposten-, wojskowość polska od 17. wieku w niemieckie stroiła się terminy, np.: »na furwachcie stojące, ifurwachty zawodzić"; tfergadrony, 'alarm' (toer geht rmn?);fajfry, panszrajter (Panzerreiter)-, oberszter, kapral, sirantowie, wachmistrz, kwatermagister, łeitnantowie, feiulryki — wszystko z jednej satyry około r. 1662. forsa, dawniej forca i forc, for. sować, forsowny, z włos. forza, forzare, franc. force, przez średnio- wieczne forda z łac.fortis, 'dzielny, silny'; stąd i forteca (włos. fortezza, właściwie 'siła', por. naszą twierdzę, p.), i fortyflkować z fortyfikacjami, i forty (franc. fort). forszt, pisane forst i forzt, od IB.—17. w. powszechne (np. u Potockiego), 'tarcica, deska'; drugie wydanie Leopolity wymieniało forst y pierwszego na .deszczkic; .leżą jako tram przybity na traczu, póki śmierć tego forztn rzeką łez nie zerznie«; .tram świeży... woda w godzinę trzy forzty odstrzyźe«; około r. 1600 i foszt, fosztowanie, o 'suficie' \forsztowac, 'przepierzać'; z niem. Forst (w złożeniach: Forstholz,I Forstwand), a to z franc. for&t, 'las', dawne forest, z łac. foresta od foris (p. fora). forsztat (furstat), 'tkanina jedwabna wschodnia', nazwana, jak inne, od miejsca wyrobu, Fostat (arabska dawna nazwa Kairu, z grec. forsaton, łac. fossatum, 'obóz'). forta, fórtka, pisane mylnie przez u, furta, z niem. Pforte, a to z łac. porta. Podobnie piszemy furt w innej pożyczce: .on furt swoje«, z niem. fort(w/ilircnd), 'ciągłe, zawsze'. Od forty i furtjan, furtjańka, wedle zakrys/Jana; słowo łac. tetoż pnia co i portus, 'port', i niem. Fuhrt, 'bród' (do fahren, nasze per-, p. przeć). fortalę, w wydaniu pierwszem, fotarlę w drugiem i trzeciem Wizerunku Rejowego, o 'dziecięciu nieślubnem'; przeniesione od 'bałwanów solnych mniejszych', łac. fortale, szczególniej i for talia non valentia (nie trzymające miary ustanowionej) w języku górniczym; fortale nie dochodzi miary bancits salis, 'bałwana soli'. Łac. średniowieczne fortaria, 'gospodyni księża (konku| bina)', może tylko błąd rękopisu zamiast focaria (od focus, 'ognisko',, 'kuchnia'). fortel i fortyl, fortebiy i fortylny,. zgrubiałe foch (p.); z niem. Vorteil, 'korzyść'; u nas 'sztukę', 'podstęp', 'sekret' oznacza, czego w dzisiejszem niem. niema, jest w czes. i w dawniejszej niemczyżnie; u Węgrów tak samo jak u nas. fortuna, fortunka, fortunny, fortunić, Fortunat (bohater powieści ludowej), z łac. nazwy bogini szczęścia, losu (od fors, 'los'), przeniesiona i na 'majątek', 'kapitał'; na morzu jednak fortuna tylko zła, i po narzeczach, szczególniej ruskich, fortuna, chioartuna, 'burza', jak włos. fortuna; prasłowo fors należy do fero, 'niosę' (niem. Ge-burt itd.). fortygał, fortugat, 'kolista suknia, krynolina', w latach 1580—1620; Zbylitowski w Przyganie strojów r. 1600; »ten portugal jak się na niej koli, kiedy się nachyli, wszytkie nogi widać«; czes. kor tykał; postaci odmienne, o co przy obcem słowie nietrudno: rychło tak zapomniane, że już Kochowski mógł imię męskie z tego urobić: For dygał; »panny w fortugały rosną, a kurczą się w posag«, szydzi Zborowski w liście około r. 1620, »od fortygała bez bramów«, r. 1603; w taksach miejskich z .tych lat: fortygał i fortugat; nic nie wychodzi tak łatwo z postaci i pamięci jak nazwy strojów. forytować, forytam, niem. Vorreiter, skrócone u nos w forysia, 'służącego, wysyłanego wprzód dla odszukania dogodnej gospody czy drogi', więc 'pomocnik', a dalej i 'protektor' (» forytować sprawę czyjąś«). Ale fury sic, 'służący oficera', z niem. Fouricrschutn, a to z włos. foricre, co to samo znaczy, co Vorreiter. Natomiast furgon z franc. fourgon z łac. furca, 'ożóg', a furaż, furażować, zamiast dawnego picować (p.), z franc. fourrage, od fourrer z niem. futtern, p. futro. Niem. Vor- folajtcr, folajtra (mają to i Węgrzy od 15. w., dziś fullajtdr), 'hamulec'; por. fornal. fosa, od 17. w. ogólne, z włos. fossa z łaciń. fossa, 'rów', od fodere, 'kopać'. fosfor, z grec. fOsforos, 'swiatlonoany'; to samo fOs (w 2. przypadku fotos) w przelicznych złożeniach z foto-, fotografia, 'rysowanie światłem'. foza, przestarzałe, 'moda', w 16. i 17. wieku częste, z włos. foggia wedle wymowy narzeczowej, z łaciń. fovea, 'dół', i do odlewania, formowania, służący. fracht, dawniej i frocht, »wóz frachtowy, z niem. Fracht, właściwie 'opłata od przewozu'. fraj-, we złożeniach, dawne frajbiter (i frejbiter), 'korsarz (i na lądzie)'; z niem. Freibeuter, p. bitnnek\ nowe ludowe frajkury, Freikorps, 'ochotnicy', itp.; niem. .frci toż co nasze sprzyjać (p.). frak, europejskie, z ang. frock, a to z franc. froc, 'habit mniszy', od końca 18. w. z niem. starego Rock. framuga, dawn. frambuga i framboga, u Czechów prampouch i rampouch, złożone z niemiec. Bogen; pierwszy składnik niejasny. Franciszek, Frącek u Kochanowskiego, Franek, Franio, Frania; z czes, skrócenia, Franta, wynikł frant, 'szalbierz' (.trafił frant na frantat), frantowski, frantówka, 'pieśń świecka, nieskromna'; | niegdyś i 'wędrowny komedjant', 'komik', frantowski, 'komiczny', (•prawa frantowskie«, satyryczne, z początku 17. w., naśladują oryginał czeski, drukowany w Norymbergu 1518 r.); zakon Św. Franciszka, franciszkani; wszystko od francus. Francja,Francuz,francuski, francuzka i francuzica, sfrancuziały, francuszczyzna; pierwsze słowo łacińskie: Francia, drugie niem. Franzose przez czeskie; od szczepu niemieckiego Franków, Franken (Frankonja, frankoński); nazwa przeszła na 'ludzi wolnych' (frank und frei) i na 'rzeczy wolne' (franko, 'oplata przesyłek', z włos.); nazwa monety od r. 1795. Od Francuzów, niby od rozsadników syfilisu, który majtkowie Kolumba z Haiti do Europy przywieźli, przezwano od końca 15. wieku i chorobę samą franca; francowy; francoza i francozy w słowniczkach około roku 1530—1540, wprost z niem. frasunek, frasunk w 16. w., frasować się, frasobliwy (dawniej i frasowliwy), frasowity i frasowny, wyjątkowo i fras, 'smutek'; w 16. w. nieraz z e: frasunk, fresować, co u Czechów jedynie popłaca (fresuńk, fresowati); z niem. fressen (por. nasze gryźć się, zgryzota), fraszka, przez Kochanowskiego ogólne, tak samo i w Cześkiem, chociaż tam raczej tylko o 'farsie', 'burleszce' używane, u nas dziś szczególniej o'drobnostce'; fraszkopis i inne złożenia; z włos. frasca, 'gałązka', w liczbie mnog. frasche, 'bagatele'. Zgrubiałe fracka. Tak samo u Węgrów. fraucymer, przestarzałe, częste Iw 16. w., francy mer, froncymer. 128 fraza - 0 'kobietach, szczególnie dworskich'; nazwa pomieszczenia, niem. Fraueiminer, 'pokój kobiecy', przeniesiona na ludzi (i w niemieckiem samem oddawna). Od tegoż Frau pochodzą zdrobniale frejlina ('osoba dworska') i narzeczowe frelka z Friiulein, co do 19. wieku tylko szlachcie przyslużało, gdy Mamsell mieszczankom stużylo. fraza, mylnie frazes (z zachowaną obcą końcówką), z licznemi urobieniami, nawet frazesowies-, z franc. phrase z łaciń. szkolnego phrases, z grec. frasis, 'wyrażenie', verifrasis, 'omówienie'. frez, tak niemal stale za fryz w 16. i 17. wieku, 'koń ciężki', nazwany od miejsca chowu, Fryzji; por. sekiel, walach, zmudzin; >in- przysłowie: .upominek jak sinudzinek, jak fryz oracyja«. frędzla, pierwotnie, jeszcze do końca 16. wieku, bez owego przyrostku: frandza, franza (zapisana już w r. 1394), framza r. 1600; z niem. Franse z włos. frangia, franc. frange; dz i z się mieszają, por. bardzo, dzwon, a f, jak zawsze, z an; 1 dodane, jak w spichlerz-, dziś frędzelka albo fręzellui. Włos. 1 franc. słowo z łac. fimbria, 'otok', frunąć, 'ulecieć', dżwiękonaśladowcze; przed n wypadło może g, bo frugać istnieje po narzeczach, ale jest i samo frul (fru-bru)-, częstotliwe fruwać, wyfrunąć. fryc, frycówka, frycować, 'niedoświadczony' i 'kpiny z niego'; termin fłisowski, z niemiec. Fritz (zdrobniałe od Friedrich), dowolnie wybranego (por. niem. hiinseln, 'wyśmiewać', od Hans-, przemykicić od Mykity). fryga, 'bąk (zabawka)', frygać, frygnąć, 'rzucać się', dźwiękonaśladowcze; Czosi zowią 'bąka' frczadlem; por. frunąć. fryj i, częściej, fryje; fryjerz, frajerka; 'zaloty', 'gach', 'nierządnica'; fryjcrstwo, fryjerski, czasem i przez e pisane, fryjować, fryjowny, od 15. w. ogólne; z niem. freien ('zalecać się', Freier, dziś frajer, frajerka, gminne). U Czechów z e wyłącznie, frejomiy; u nich (a za nimi u nas) nabrało słowo znajczenie występne, obce niemczyżnie, i gdzie freien o rządnej miłości się używało. fryjor, termin fłisowski, z niem. Fruhjahr, 'wiosna' i 'wiosenne spławianie', od friih, 'wczesny', grec. frykas, frykasować, z kuchni francuskiej już w 17. w.; już Potocki ^wymienia jako potrawy wymyślne: >blomuz, potaż i frykacz« (t. j. blancinanger, potage, 'zupa', i fricassće); z łac. frieare, skąd i frykando poszło, frykcja ('wcieranie',skąd i żartobliwe fryka;'baty'); z lac. frictare, 'nacierać', franc. frotter, u nas froterować(!), z zachowaną końcówką, zamiast frotowai. frymark, frymarezyć (cnotą), 'wymienny handel', z niem. Freimarkt ('targ wolny'); u Czechów frejmarcziti, frejtnark, 'wymiana'; u nas bogaciej rozwinięte; por. jarnutrk. fryszki, 'rzeczy świeże', z niem. frisch, w IG, w.; niem. łączą z naszem prza&ny (p.). fryszt, fryst, 'odwłoka', 'wolny czas' (termin sądowy), z niem. Frist, prasłowa wątpliwego początku. frywort, rozpodobnione w frywolt, w 14.—17. wieku,'śniadanie', 'feta', z niem. Friihwurt (tak samo u Czechów), o 'rannej (Frilhe) za- bawię'; frysztukować, z niem. friihstilcken, 'śniadać', r. 1549. fryzjer, fryzjerski, fryzura, fryzować, z franc. friseur, frisure, friser, od frisc (łac. frisium), 'fryz', 'pas ozdobny, borta', skąd i fryza, fryzka, 'kreza', 'szlaczek', dawne fugas, żartobliwe (już w r. 1569 użyte), o 'ucieczce', »fugas chrustas« ('do chróstu') z żakowskiej łaciny, 'dać drapaka'; z łaciń. fuga, 'ucieczka' (fugere, 'uciekać"). Co innego fuga, 'szpara', z niem. Fugę, i fuga muzyczna. fuja, fujać, o 'wichrze', fujawa, fujawica, słowac. fujak, o tem samem znaczeniu, niby od fu, dżwiękonaśladowcze; ale f i ch mieniają się: ćhaja, chajawica, to samo znaczą, fujara, fujarka, 'dudka', przeniesione na ludzi, 'głupi', z dowolnym dodatkiem: z Mościsk; od pasterzy wołoskich (fluera po rumuńsku), po całym Beskidzie (słowac. fujara), aż i na równiny zeszło; co do przeniesienia znaczenia por. równie dowolne cymbał. fuk, juki, fukać, fuknąć, fukliwy, to samo co huk (zamiast chuk); dżwiękonaśladowcze, od fu-, z stałym dla podobnych tworów przyrostkiem -k (por. puk, stuk, jęk); od fuk i fuczeć, 'huczeć'; u Czechów foukati, 'dąć, dmuchać', 'fukać na kogo', fuczeti, 'świstać', fuczik, 'świstak'. fum, fuma, fumy, od 18. wieku powszechne, o 'nadęciu zarozumiałem', •fumy pańskie«; z łac. fumus, funda, fundować, zafundować, fundament, fundamentalny, fundusz, funduszowy, fundacja, z łac. fundus; fundusz zatrzymał nawet -us łacińskie (a w fundusiku znowu -Jusy 129 Iz ś podrwił); »;'« fundo*, 'na dnie' (wieży, turmy), odsiadywano | ciężką karę; .brać na fundusz 'kpić z kogo'; fundować się, 'opierać się', i 'zaopatrywać się', wybiegły za granice słowa łacińskiego, co może, jak nasz byt, od fu(p. być) pochodzi. funt, funcik, Rej, funtowy, we złożeniach funtcol, z niem. Pfund, a to z łac. pondus, od pendere, 'wisieć'; tak samo rusk. wiesy, 'waga', od wicsit', 'wiesić'; tenże Pfund na Rusi w pud przeszedł, ale nierównie wcześniej; n wypada, por. rus. jakor z Anker, Igor z Ingaar, serb. sat z santo, Jakin z Antona, itd. fura, furka, furlon, furman, furmański, furmanić, czasem przez o (niby ó) pisane, z niemiec. Fuhre, Fuhrmann (do fakr en); tfurmankowie przestrożni«, nazwa ptaka u H. Morsztyna r. 1620; dziś 'pliszkę' lud tak zowie; furman i o gwiazdozbiorze, r. 1B30—40; furlon od 15. w. o 'opłacie cła i przewozu', z niemiec. Fuhrlohn; .jedną fora*, 'razem'. furda, 'fraszka', por. czes. hurdyburdy, churdalck, 'chrząstka'(?). furfant, furfanterja, 'krętacz, filut', z włos. furfante, furfanteria. furja, furjat i furjatka, furjować, z łaciń. Furia, 'piekielnica'; furorę z włos., ogólnie europejskie; łac. słowo por. burza. furkać, furknąć, furczeć, furkotać (a jest i fur gać), por. frugać, frunąć-, dżwiękonaśladowcze, jak i fufnąć i furtać. fusta, 'bacik (statek)', z włos., jak gondula, w 16. i 17. wieku. fusy, w 16. wieku (u Reja) jeszcze fuza, z niem. Fuss, 'co osiada na dole', 'grzęzy'; także fuz (np.