Złota czaszka/Akt I

Złota Czaszka
Akt I
Juliusz Słowacki

Scena I - Scena II - Scena III - Scena IV

Scena I

Stancyjka Stanisława. Stanisław, Jan, późnij Gąska

STANISŁAW

Cóż tam, panie Janie? Źle słychać — podobno, że pan strażnik krzemieniecki Złota Czaszka wydaje córkę swoją, pannę Agnieszkę, za pana regenta Gąskę... a cóż będzie z wacpanem?...

JAN

Będzie, co Bóg zechce...

STANISŁAW

Zdaje mi się, że trzeba by złemu zapobiec.

JAN

A jakim sposobem?...

STANISŁAW

Pana Gąskę od małżeństwa odstraszyć... Słuchaj, ja ćwik — znasz mnie... jeżeli chcesz, to usłużę... Oto naprzód, patrz... wykleiłem sobie wertep z papieru i będę chodził po domach pokazując diabła i anioła, to mi przyniesie kilka groszy i będzie czym Boże Narodzenie pokropić... A wacpana podobno z domu Strażnika wypędzono? Otóż pomaluj sobie korkiem brwi — naucz się kolędy... a ja wacpanu wejście do domu pana Strażnika ułatwię — pomówisz z panną Agnieszką w ciemnym kącie... a ja dziatwie i starym będę pokazywał diabła w wertepie.

JAN

Coż ja jej powiem?... Ja jestem ubogi,

Pan regent jasnych atłasów naniesie,

Przyjedzie końmi karymi w kolesie,

Opowie, jakie ma pod domem stogi,

Jakie baranów, owiec pełne góry!

Jak te barany jutro w Berdyczowie

Przemieni w pereł kałakuckich sznury

I ją ubierze, że jak aniołowie

Będzie świeciła między siostry swymi,

Okryta blaskiem i gwiazdy złotymi.

A ja co powiem?... ja, student... żak szkolny,

Go ja przyniosę?... czy bławatek polny?

Czy narcyz biały? — Tu cały fundament:

Urząd, podkówki srebrne... aksamity...

Potrzeba czasem wyprawić traktament...

Potrzeba miejskie plotkarki, kobiety

Przynęcić... i mieć wszystkie poza sobą...

A wiesz, że moja biedna matka wdowa...

Jedna jest tylko u nas w domu krowa...

I ta nie daje mleka... a ozdobą

Domu naszego jest bocian na dachu

Zamiast blaszanej z herbem chorągiewki...

U matki mojej przędą biedne dziewki,

Ona przedaje płótno... Tak, mój Stachu,

Być mi żołnierzem, nie Strażnika zięciem...

STANISŁAW

Wiem, że nie jesteś hrabią ani księciem,

Ale pań Strażnik także nie majestat...

Wacpan się tylko strój... niech panna kocha...

Lecz ot... ktoś wchodzi...

Wchodzi Gąska.

Co widzę? Pan Gąska.

GĄSKA

Czy tu mieszka pan Stanisław, skrybent?...

STANISŁAW

Ja jestem, do usług wpana...

GĄSKA

Hum... czy waćpan komponujesz wiersze?

STANISŁAW

Komponuję, co wpan rozkaże...

GĄSKA

Rad bym mieć wierszem ułożoną kolędę... amoroso... w sposobie miłosnym... dla jednej panny, dla której mam afekt i postanowienie...

JAN do siebie

Dla Agnieszki...

GĄSKA

Skomponuj mi wacpan i napisz na welinowym papierze, rozumiesz, na wierżchu mają być kaligraficznie wydane dwa serca, jednemu uległe postrzałowi... strzała srebrna, mocium panie, przeszywająca na wylot, pod spodem miejsce na podpis... i jakie łacińskie symptoma.

STANISŁAW

Rozumiem, wpanie...

GĄSKA

Co za to będzie należało, zapłacę... a proszę, aby dobrze było rezonowane i asumpt z wysoka. Masz zadatek...

Wychodzi.

STANISŁAW

Dukata rzucił... Niech go diabli — dukata rzucił... Wiesz ty co?... że... panna Agnieszka... e... e... e... dukata rzucił...

Idź na żołnierza... idź na żołnierza! — Tu nie ma co robić gołemu człowiekowi, gołemu jak bizunus... Niech go diabli, jak płaci...

Śpiewa.

Póki nie obrośniesz pierzem,

Póki masz pchły za kołnierzem, Requiesces!...

Uf!... to jakiś studukatowy szlachcic...

Chodź na wino do Jankiela!...

Śpiewa

Póki nić ustrzyże Parka,

Żydóweczka nam szynkarka

Lej, lej, lej!...

Adonisie,

Z miłości się

Śmiej, śmiej, śmiej!

Chodź do Jankiela na wino!

JAN

Lecz co będzie z moją miłością?...

STANISŁAW

Co?... Czy ja wiem, co będzie z twoją miłością?... Zatknij kwiat do czapki, ubierz się fantastycznie — i złap sobie jaką ciepłą wdowę, co ma pieniążki.

Wychodzą.

Scena II

Szynk w zajezdnym domu.
Pan Koniecpolski — Jankiel, szynkarz

JANKIEL

Nu — a co tam słychać w Krakowie?

KONIECPOLSKI

Ale, Żydzie, słychać: Szwedy w Krakowie — a Kozaki na Podolu — a jeszcze i Rakocy ciągnie. Król Jan Kazimierz nie ma pięści ziemi w Polsce...

JANKIEL

Nu — tak cóż on zrobi?... A gdzie on?

KONIECPOLSKI

W górach Karpackich siedzi...

JANKIEL

A co będzie, jak z gór wypędzą?...

KONIECPOLSKI

To pójdzie za góry...

JANKIEL

A co będzie, jak za góry za nim pójdą?...

KONIECPOLSKI

Gałganie Żydzie, co ty mi pędzasz króla jak Hamana?...

Zrobiemy tu konfederacją... i wypędzimy Szwedów...

JANKIEL

Ja nie przeczę...

KONIECPOLSKI

Kto tu ma największe między szlachtą znaczenie?

JANKIEL

Tak tu różnych jest panów... ale najbojowszy pan, to pan Strażnik, co dostał złotej czaszki...

KONIECPOLSKI

Wytłumacz się, Żydzie!...

JANKIEL

Tak to niewielki pan — ale kochany bardzo i między swymi, i między nas Żydków. Tak to pan, co miał stłuczony łeb, a sprawił sobie złotą głowę... Jak moja Siora, co nosi perły na głowie i brylanty. On ma złoty łeb... i dobry łeb... i stary łeb! Pani Strażnikowa to dobra kobieta... jest i panienka w domu, cymes panienka. Idzie za mąż za bogatego szlachcica.

KONIECPOLSKI

Gdzie mieszkają ci państwo?

JANKIEL

A pan idź na prawo. Tam jest nad potokiem pod górą dworek biały i dwie lipy... tam państwo wielmożni Strażnikowie mieszkają.

KONIECPOLSKI

Trzeba md do nich zapukać...

Wychodzi.

JANKIEL

To jakiś haraburda! — Przyszedł robić szablistość... A czego on tu?... Handel upadnie przez niego... przyszedł robić zabij — wytnij — morduj! Ja nie widzę, żeby ten król był potrzebny, kiedy się bez niego obeszło... Trzeba mi zobaczyć, gdzie on idzie...

Wychodzi.

Scena III

Piekarnia w domu Strażnikowstwa. Pan Strażnik i Pani Strażnikowa

P. STRAŻNIK

A cóż? każ, serce, niech się dziewki zejdą na kolędę. Czy rozdałaś im wstążki?

P. STRAŻNIKOWA

Dałam każdej po wstążce i po tynfie — kontente... Ambrożemu nie dałam nic gotówką, boby się upił... ale kupiłam czapką z barankiem.

P. STRAŻNIK

A Gnusi coś dała?

P. STRAŻNIKOWA

Kornecik z czarnej koronki z różami.

P. STRAŻNIK

A ja tobie co dam?

P. STRAŻNIKOWA

Nie szalej, dziadu... Czy ja jeszcze głodna na twoje fatałachy?

Ot wiesz co? Spraw Gnusi złotem szyte trzewiczki na korkach...

P. STRAŻNIK

A weź, serce, na to z biurka pieniędzy i daj ode mnie.

Schodzą się dziewki.

No, dziewczęta, poprawcie kagańca i zaspiewajmy o Bożym Narodzeniu. Serce, każ Gnusi, niech przyjdzie!...

Śpiewają.

Chrystus Pan się narodził...

Świat się cały odmłodził...

Et mentes...

Nad sianem, nad żłobeczkiem

Aniołek z aniołeczkiem

Ridentes...

Przyleciały wróbelki

Do Panny Zbawicielki

Cantantes...

Przyleciały łańcuchy

Łabędzi, srebrne puchy

Mutantes...

Puchu wzięła troszeczkę,

Zrobiła poduszeczkę

Dzieciątku...

Potem go położyła

I sianem go nakryła

W żłobiątku.

P. AGNIESZKA
wchodzi

Tatku, jakiś pan chce z tatkiem mówić.

P. STRAŻNIK

Proś go tu, do piekarni!

P. Agnieszka wychodzi.

P. KONIECPOLSKI
wchodzi.

Niech będzie Jezus Chrystus pochwalony!

P. STRAŻNIK

Na wieki wieków... Kto wacpan jesteś?

P. KONIECPOLSKI

Jestem wojak, mości dobrodzieju...

P. STRAŻNIK.

A z jakich stron?...

P. KONIECPOLSKI.

Z Ukrainy.

P. STRAŻNIK

A jak godność?...

P. KONIECPOLSKI

Nazywam się Gwint...

P. STRAŻNIK

Familia acana dobrodzieja mi nieznajoma...

P. KONIECPOLSKI

Wierzą... jestem z małej szlachty.

P. STRAŻNIK

Ja także z małej...

P. KONIECPOLSKI

Ale, jak słyszałem, z tęgiej?

P. STRAŻNIK

Tak sobie. — Czymże mogę służyć acanu dobrodziejowi? Dziś dzień święty — zastałeś mię, że z ludźmi śpiewałem kolędę. Siadaj wacpan! Magdo, przynieś sztofik z szafki i pierniczki. Proszę, siadaj wać...

P. KONIECPOLSKI

Prosto wacpanu dobrodziejowi powiem, że przyjechałem tu robić konfederacją...

P. STRAŻNIK

U nas?

P. KONIECPOLSKI

Czy to wacpana dziwi?...

P. STRAŻNIK

Miasteczko żydowskie, mości dzieju.

P. KONIECPOLSKI

Ale przecięż tu mieszka i szlachta...

P. STRAŻNIK

Są — są... Ale nietędzy...

P. KONIECPOLSKI

Uważasz wacpan, że tu nie tak chodzi o rzecz, która by miała szczęśliwy sukces... jak o danie pierwsze hasła narodowi niszczonemu przez Szwedów i Kozaków. Wszak waćpan służyłeś w wojsku?...

P. STRAŻNIK

Dotknij wać palcem!... czy czujesz?... Twardy mam łeb — z kruszcu, mości dobrodzieju... Widać, że byłem cięty..

P. KONIECPOLSKI

Słyszałem...

P. STRAŻNIK

Więc wacpan jesteś przysłany dla zrobienia konfederacji... A kto przysyła?... Czy wolno spytać, kto przysyła?...

P. KONIECPOLSKI

Oto jest list...

P. STRAŻNIK

Gnusiu!

Panna Agnieszka wchodzi.

AGNIESZKA

Co, tatku?

P. STRAŻNIK

Daj mi okulary! Widzisz, jaką mam tęgą dziewkę... Słabe to, sucherlawe, ale nieszpetne, co?...

P. KONIECPOLSKI

Przystojna panna...

P. STRAŻNIK

I dobra...

Bierze okulary.

Idź precz, bo tu my mamy z sobą do pomówienia...

Czyta.

Więc wacpana sam król upoważnił? Ha...

Wstaje.

Zrobiemy, co się da... zrobiemy... Jutro, wysłuchawszy trzech mszy u Franciszkanów, sproszę tu panów braci szlachtę i wypróbuję. A gdzie waćpan mięszkasz?

P. KONIECPOLSKI

U Żyda Jankiela.

P. STRAŻNIK

Przenieś się do mnie... tu będzie wygodniej!

P. KONIECPOLSKI

Niedługo tu bawię, więc nie chciałbym wacpanu dobrodziejowi domu przewracać do góry nogami.

P. STRAŻNIK

Jak wola, szczerym sercem proszę.

Koniecpolski wychodzi.

Gnusiu, zawołaj mi matki.

Wchodzi Strażnikowa.

P. STRAŻNIKOWA

A co, serce?

P. STRAŻNIK

Jutro, serce, będziemy mieli wiele gości... przygotuj się na to, serduniu!

P. STRAŻNIKOWA

Z jakimże to deszczem spadną ci goście?

P. STRAŻNIK

Spadną, bo zaproszę... więcej babom wiedzieć nie trzeba...

A słuchaj no, serce! Trzeba by, żeby już ten pan Gąska, były marszałek, z naszą córką skończył, bo my niedługowieczni, a spadek niewielki... Coż, czy ona się przychyla?...

P. STRAŻNIKOWA

Nie męcz dziecka!...

P. strażnik

Wacpani jesteś nadto powolna, w tych rzeczach trzeba trochę musu.

P. STRAŻNIKOWA

Ale daj czas!...

P. STRAŻNIK

Bhu! bhu!

P. STRAŻNIKOWA

Coż to tak parskasz, dziadu?...

P. STRAŻNIK

Przygotuj wacpani córkę, bo się lękam, że pierwej mi zadzwonią na pogrzeb — niż na córki wesele...

P. STRAŻNIKOWA

Idź spać... idź spać, zrzędo... proroku czarny...

P. STRAŻNIK

Dobrej nocy, moja babo...

Wychodzi.

P. STRAŻNIKOWA

Biedna moja Gnusia, iść za takiego drewnianego człowieka w aksamicie! Gnusiu, a chodź tu!

AGNIESZKA

Co, mamo?

P. STRAŻNIKOWA

Staremu się coś ubrzdało, chce koniecznie przyśpieszyć twoje wesele.

AGNIESZKA

O! nie! o nie! Niech mnie mama broni, póki można...

P. STRAŻNIKOWA

Cóż ja będę zawsze ciebie bronić?... Trzeba, żebyś się zdecydowała. Pan Gąska przysłał podarunki... Magdo, dobądź no tam z komody zawinięcie w jedwabnej płachcie i przynieś!

Magda przynosi.

Widzisz, więcej tu jest złota, niż ty warta, błaźnico!... łokieć tej koronki kosztuje pewnie dwa holenderskie dukaty, Jankielowa mi dawała czternaście tynfów bez targu. Cóż ty się tak skrzywiła, smorgońska... fioko? Fiu-fiu w głowie, przefiukasz ty panieństwo i zostaniesz na koszu! Magdusiu, przypnij jej do głowy tego narcysa!...

AGNIESZKA

Nie chcę, nie chcę, nie chcę...

Wyrywa kwiat i depce go nogami.

P. STRAŻNIKOWA

Ale, Gnusiu, cóż będzie? — Trzeba panu Gąsce coś odpowiedzieć...

AGNIESZKA

Niech czeka...

P. STRAŻNIKOWA

Więc mu nie rekuzujesz?

AGNIESZKA

Rekuzuję...

P. STRAŻNIKOWA

Ale, Gnusiu, ojciec chce...

AGNIESZKA

Mało czego ojciec chce... Powiedz mu mama, że ja za młoda... że jeszcze nie mam do stanu małżeńskiego powołania...

P. STRAŻNIKOWA

A skąd ty się nauczyła takich ekskuz, moja panno? Skąd takie kaprysy? Za młoda... W twoim wieku już byłam matką Michała, niechaj Pan Bóg świeci dziecięciu... Byłby już teraz wojakiem, gdyby żył. Bóg daje, Bóg odbiera — niech będzie jego wola przenajświętsza! Ja widzę z miarki twojej na gorsecie, że ci czas na męża... Namyśl się... bo okazja raz stracona nie wraca! Ja nie bardzom także kochała mego szczygła ze złotą głową i z podrąbaną wargą, kiedym szła za niego, a teraz mi z nim dobrze. Trzy razy już adamaszek na kotarach naszego łóżka zblakował, a Bóg widzi, że nigdy nie odwróciłam się w gniewie od mego dziada ani w niechęci zasypiałam. Pamiętaj, Gnusiu, że małżeństwo to nie pierwsza para w draganta, co jak skrzypak przestanie digać swoje, tak i ona przestaje tańcować... Małżeństwo to sakrament... A jak nas Bóg zabierze, to przy kim ty się uwiesisz?... A pamiętasz, jak odwiedzaliśmy siostrę moję, zakonnicę, we Lwowie? Pierniczkami cię nakarmiła, fioków papierowych nasypała do fartucha i płakała... Wiesz ty, czego płakała?... bo się jej chciało dyrnąć z klasztoru i być choćby żoną chłopa, a nie zakonnicą... Pamiętaj! pamiętaj!

AGNIESZKA

Czy mama się od księdza przeora nauczyła gadać kazanie?...

P. STRAŻNIKOWA

Błaźnico jedna! przyganiasz ty matce?... Myłam to, czesałam to, póki było młode, a teraz mam na starość autorament w tej mendeweszce! A chore to, a nędzne to, a strzeż jak porcynelę na stoliku! No... jeśli mi ty się stłuczesz, kraszanko! Pamiętaj... pókiś cała, to jeszcze dbam o ciebie — ale jeśli mi się stłuczesz?...

AGNIESZKA

Co mama gada?...

Wychodzi.

P. STRAŻNIKOWA

Zaczerwieniła się... Magdusiu!

MAGDA

Co imość?...

P. STRAŻNIKOWA

Nic — nic. — Obudzisz mię jutro jak świt i rozczynisz ciasto w nieckach wielkich! Jegomość zapowiedział gości.

Wychodzą...

Scena IV

Dom zajezdny — Noc...
Pan Kleofas (= Jan) i P. Szaweł (= Stanisław) (Jankiel)

SZAWEŁ

Jankiel, wina!

JANKIEL

A kto płaci?...

SZAWEŁ

Wina, Żydzie!

JANKIEL

A kto funduje? Wacpanowie studenty, nie ojce familijom...

SZAWEŁ

Wina, Żydzie! Masz dukata...

JANKIEL

Nu, kiedy dukata — to dukata...

Kłania się.

A jakiego wina?

SZAWEŁ

Jakie ksiądz Gwardian franciszkański pije w piątek...

JANKIEL

Zaraz przyjdzie...

Odchodzi.

SZAWEŁ

I coż dalej było z twoją miłością, Kleofazissime?

KLEOFAS

Co dnia o godzinie piątej rano chodziłem na ulicy około dworku pana Strażnika... czatując, jak będzie otwierała okiennice... Suka czarna...

Znajda już nie szczekała na mnie... okiennice także, które zrazu skrzypiały na zawiasach, zaczęły się otwierać cicho, jakby je kto namaścił oliwą... Kamień był jeden pod murem na załamaniu ulicy, gdzie siadywałem z wielką zawsze konfuzją et incertitudine...

Żyd przynosi wina.

SZAWEŁ

Podlej gardła!...

JANKIEL

Dobranoć, jw. panowie studenty, a zgasicie szabasówkę idąc precz...

SZAWEŁ

I podpalemy karczmę.

JANKIEL

A za co karczmę?

SZAWEŁ

Za to, że ukrzyżowała Pana naszego Jezusa Chrystusa, rozumiesz, Żydzie?...

JANKIEL

Nu... karczma niewinna.

Rusza ramionami i wychodzi.

SZAWEŁ

Coż dalej?...

KLEOFAS

Co dnia więc o rannej zorzy

Stawała mi w okiennicy;

Czekałem, aż okno otworzy...

I tak jak od błyskawicy

Ślepłem białością olśnięty...

SZAWEŁ

Rozumiem...

KLEOFAS

Oczy jej to dyjamenty Morską napełnione falą...

Zielone... gwiazdowe, przeczyste —

Jak błyskawica ogniste...

Leją się strumieniem — palą,

Odwrócić się od nich nie można...

Oczy zielone...

KLEOFAS

Pobożna —

Widziałem, jak w usta bierze

Nieco powietrza i słońca...

I czyste mówi pacierze...

I w pierś bije się bez końca...

„Moja wina! moja wina!”

Niewinna mówi dziewczyna,

Złocista w słońca promyku;

A u mej, białej dzieweczki

Dwie róże jak aniołeczki

Siedzą w białym korneciku

I słuchają... i śmieją się z win...

SZAWEŁ

Potem dzwonnik franciszkański

Zadzwoni na Anioł Pański:

Din don din... din don din...

A ty uciekasz... wszak tak?...

KLEOFAS

Potem w swoje ręce bierze

Jak Irys tęczowy szlak

I mówiąc ranne pacierze,

Jasna cała jak lilija,

Ślicznych jeszcze pełna kras,

Ojcu jasny trzyma pas;

A on się w tęczę obwija,

Poważnie się kręcąc wokoło...

Potem ją całuje w czoło

I w złotym pasie wychodzi

Pod lipy...

SZAWEŁ

Tatko dobrodziej!

Słuchaj... i tak zawsze z daleka patrzysz?

KLEOFAS

Tak zawsze patrzę z daleka,

Jak z jej rąk tęcza ucieka,

Jak gołębie z ustek jedzą...

Jak w kornecie białym siedzą

Wielkie rozkwitnięte róże.

Myślami jej w pracy pomagam, .

Myślami jak pachołek jej służę.

Gdy ją dotknę myślą, to się wzdragam

I przepraszam na kolanach

Jak Najświętszą Pannę Maryją...

SZAWEŁ

Her Jejzus... ten młokos zwariował!...

KLEOFAS

Coś mi spiewa w domu ścianach,

Jakby je ze strun budował

Dla serc, co młodością biją,

Jaki anioł — budowniczy.

Kiedy powraca z pastwiska

Wieczorem ich krowa i ryczy,

Czy z daleka — czyli z bliska,

Czy ryknie na światło księżyca,

Znam, gdy głos leci z gościńca,

I znam, kiedy jałowica

Woła z kochanki dziedzińca.

SZAWEŁ

Her Jejzus... zwariował... gada jak pozytywek... Podlej gardła!... Lecz ciebie z domu wypędzono?...

KLEOFAS

Nie wspominaj mi!...

SZAWEŁ

Pan Strażnik powiedział, jak słyszałem, że masz obdarte łokcie...

KLEOFAS

Kto ci to mówił?

SZAWEŁ

Nie zżymaj się!

KLEOFAS

Kto śmiał? — powtórzyć...

SZAWEŁ

Widzisz... zdradziłeś się... Więc nazwał ciebie obdartusem, a ty cierpisz...

KLEOFAS

Ja...

SZAWEŁ

I plamisz w osobie swojej honor szkół, szkolną famę w obeldze umoczoną gnoisz... Na furdament pałasza! jeśli jej nie uwiedziesz, będziesz kpem...

KLEOFAS

Zgubić ją?

SZAWEŁ

Coż to? Czy ty nie wart córki Strażnika Złotoczaszki?

Alboż to on senator? Idź wać pod okno: już zaczyna szarzeć powietrze... a staraj się, aby ci wyznaczyła schadzkę... o to się tylko staraj!

Wychodzą.