Wojna chocimska, poemat w 10 częściach. Merkuryusz nowy. Pełna. Peryody. Wiersze drobne/Słowniczek archaizmów
| <<< Dane tekstu | |
| Autor | |
| Tytuł | Słowniczek archaizmów |
| Pochodzenie | Wojna chocimska, poemat w 10 częściach. Merkuryusz nowy. Pełna. Peryody. Wiersze drobne |
| Wydawca | S. Lewental |
| Data wyd. | 1880 |
| Druk | S. Lewental |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
|
| Indeks stron | |
Abrys, obraz, rysunek.
Abszejt, abszyt, odstawka.
Abucht, stłuczone mięso, kontuz, salsesan.
Achtel, ósma część beczki.
Acz, choć.
Adwersarz, przeciwnik.
Aga (z tureckiego Aga, pan), pułkownik, dowódca u Turków.
Agier, miasto węgierskie.
Akkordy, rozejm.
Alabarta, kopia z osadzoném na niéj żelezcem.
Ali, aż.
Altembas, materya jedwabna grubo tkana złotem (z tur. ałtun złoto, bez płótno nader cienkie).
Ałła, hałła (z turec. Allah, bóg), Allach allach! wykrzyknik: biada!
Andżar (z arabsk. chandżer), nóż który Turcy za pasem noszą, puginał.
Animusz (z łaciń.), odwaga, umysł wspaniały.
Anteworta, bogini u Rzymian, która przyszłe rzeczy przepowiadała.
Antypast, przysmaczek przed obiadem, przekąska, pasztecik.
Antypod, przeciwstopny, mieszkaniec przeciwnéj strony kuli ziemskiéj.
Aprekacye, wynurzenia.
Aprosze (z franc.), przykop.
Archandya, czerń, rzesza.
Aresty (arest), areszt, więzienie.
Argenterye, srebra.
Arktury, gwiazdy północne, północ.
Armatura, uzbrojenie.
Asper (z tureck. Aspro), pieniądz srebrny najmniejszy, których 120 idzie na talara.
Atłan?
Auster, wiatr wschodni.
Awern, piekło.
Awizować, zawiadamiać.
Awizy, wiadomości, nowiny.
Awo, oto.
Aza, za, czyż.
Bachmat, koń tatarski.
Bakczysaraj, miasto, stolica Krymu czyli Perekopu.
Bajtko, bat’ko.
Baldakin, baldachin.
Bałamutnia, bagatela, brednie.
Bałchan, Bałkan, góry w Tracyi.
Bałuch, wrzawa, zgiełk.
Bałuk (na bałuku), raczkiem, na czworakach (bałykować).
Bando, obwieszczenie, ogłoszenie.
Bandolet, strzelba długa, jakiéj u nas używali pancerni.
Barta, berdysz, halabarda.
Basza (pasza, basza, baszy, słowo tureckie), rządca, przełożony u Turków.
Bazar, targowica (z persk. bazar, rynek).
Beg (z tureck. begh), pan, książę.
Bellua (z łaciń.), bestya, zwierzę, przenośnie: potwór.
Beloarda, beloard, reduta, szaniec, baszta, narożnik.
Bet, bety, pościel, poduszki, pierzyna.
Bezoar, kamień jajkowaty we wnętrznościach pewnego gatunku kóz znajdujący się, uważany za lekarstwo przeciw truciznie.
Biera, bierka, kamyk warcabny, kostka igralna, los, dola.
Bierny, chłonący.
Bisurmanin, Mahometanin, Turczyn.
Bierza, Birże.
Biodra, r. żeńskiego.
Blach, blacha.
Blachmal, gatunek roboty demeszkowanéj, nabijanéj srebrem lub złotem.
Blech, bielnik, plama.
Blizu, w pobliżu.
| Bluć, | rzygać. |
| Blwać |
Bojęcy się, bojąc się.
Bracha, Braha, miasteczko wołoskie.
Brak, brakować, wybór, wybierać.
Brana, brona, brama.
Brant (brantowne złoto), wypalone, czyste, próba złota lub srebra wypalonego.
Breklest (brekleszt), materya na suknie podła.
Brodafiasz, brodacz.
Broma, brama.
Bruder (z niem.), brat.
Buba, straszydło.
Budzyn, miasto węgierskie Buda.
Bujawy, lotny.
Buje (bujać), skrzydła, żagle, loty.
Bułat, szabla z głównią szeroką, turecka.
Buńczuk (z per. mendżuk), sztandar u Turków, ogon koński na drzewcu zawieszony.
Burkułab, urzędnik turecki, burgrabia.
Busza, miasto w województwie bracławskiém.
Buzdygan, znak rotmistrzowski.
Bywaj! przybywaj! witaj nam!
Buta, butny, duma, dumny, pycha, chełpliwość.
Bzdęga, niedorzeczne gadanie.
Bzdyś, stary niedołęga.
Ceduła, karta pisana.
Cekaus (z niem. Zeughaus), zbrojownia, arsenał.
Cerekiew, cerkiew.
Cewka, rurka, dziurka, cewką płynąć, strugą.
Chaja, zawierucha.
Chmięsty?
Chodza, chód.
Chodziwy, dobry do chodu, biegun.
Chudzina biedak, nieborak.
Chutem, strumieniem, gęsto, obficie.
Chwost, ogon.
Chynąć się, rzucić się.
Chyż, wiatr pomyślny.
Cięciwa, struna na łuku rozpięta.
Cięga, klęska, porażka.
Ciemięga, ucisk.
Ciszyna, cisza.
Ciura, ciurowie, służący wojskowi.
Comes, hrabia.
Cuch (cuchnąć), węch.
Cug puścić, ustępować.
Cwałać, czwałować.
Ćwiczyzna, wprawa, doświadczenie, biegłość, przemysł.
Ćwikle, cwykiel, klin, trójśpiczasty kawał.
Cybeby, rodzynki największe.
Cyment, cynamon.
Cyt, milczenie.
Czaban, wół podolski wielki.
Czacza, podarek pieniędzy wśród ludu rozrzucanych.
Czajki, czółna kozackie, statek zbrojny.
Czaprag (z tur.), czaprak.
Czausz (z tur, czausz) goniec, woźny.
Czczy się, ckni się, nudno.
Czule, czujnie.
Czwarzyć, powtarzać, hałasować, naśladować.
Daj, oby.
Darda, dardy, włócznia, kopia, oszczep.
Dawić, dławić, dusić.
Decyza, rozstrzygnięcie.
Delura (żelazna), wołoszka, zwierzchnie przykrycie.
Demesze, szable damasceńskie.
Depozyt, skarb, skład.
Dobre, dobro.
Dobrorzeczyć, błogosławić.
Dobrota, dobroć.
Donatywa, podarunek.
Donużyć, dobić.
Dopądzać, dopędzać.
Doroczy, doroczny.
Dosuży, ogromny, dzielny.
Draka, draki, bójka, bitwy.
Drużyć, wydrążać, ryć, dłubać.
Duchna, tyle co poduchna, wielka poduszka, pierzyna, czapka nocna puchem watowana, (po turecku duszek, znaczy pościel), obelż. nałożnica.
Dudki wyprawiać, błaznować, śmieszki stroić.
Dudu, ni dudu, ani słychu.
Durować, błaznować.
Dutepas, dutepasy, ucieczka.
Dużeć, wzmagać się.
Duży, silny, wysokiego wzrostu.
Dyasek, dyabeł.
Dychtownie, gęsto.
Dyktować, opatrywać.
Dypsas (z grec. dipsas), jadowita gadzina, wąż.
Dywdyk, materya wełniana lub jedwabna, długie i bogate przykrycie na konia (pers. teftik, tiftik, wełna delikatna, materya z najcieńszéj wełny).
Dziać, (dzieję), kłuć, nadziewać.
Dziambetgieréj, istotnie Dżanibeg Giréj, han (książę) tatarski.
Dzianet, najpiękniejszy koń turecki lub arabsko-hiszpański.
Dziardyn (z włosk.), ogród.
Dziedzierzysty, tęgi, krepy.
Dzięgi, pieniądze srebrne mosk.
Dziryt, włócznia, lanca.
Dzyngi, zele w kapeli.
Efekt, skutek.
Elear, eleary, harcownik, wybraniec.
Elefant, słoń.
Emir, ukaz, rozkaz sułtański.
Emul (z łaciń.), współzawodnik.
Error (z łaciń.), błąd, omyłka.
Falandysz, falendysz, sukno przednie holenderskie ciężkie.
Fałszura, niezupełny żupan, z przodu tylko z materyi a na plecach z płótna.
Faryna, mąka, przenośnie: warsztat, kuźnia.
Fast (z łacin.), przepych.
Fawor (z łaciń.), łaska.
Febe, księżyc.
Ferwor (z łacin.), zapał.
Feudum, feuda (z łacińsk.), hołd, lenno.
Flis, spław, żegluga na rzekach.
Fluks (z łaciń.), płynienie.
Fora, fura, przewóz, ciężar.
Forboty, koronki.
Forcować, forsować, silić się, gwałtownie koło czego chodzić.
Forcy, bożkowie rzeczni.
Fordyment, blacha na rękojeści szabli dla ochrony ręki, gifes.
Forga, pióropusz.
Foza (z włosk.), kształt, model, gatunek, sposób.
Framuga, sklepienie, arkada.
Fugi (słowo łac.) rozpuscić, pójść w ucieczkę, pierzchnąć; — okowy.
Funda (z łaciń.), proca, sidła.
Gacek, nietoperz.
Galantom (z francuzk.), elegant, modniś.
Gałga (z tureckiego Kalgah-Sultan), następca tronu tatarskiego.
Gądek, muzykant, skrzypek.
Gasior, dyby, kłoda, więzienie.
Gęsiwoda, gęsior przewodnik.
Giaur, giaurzy, (z tureck. giaur) niewierny.
Gid, (gidy), brzydal, gilbus?
Gisserye, ludwisarnie, gisernie, gdzie armaty i kule leją.
Gleń, tratwa, para plenic z sobą związanych, (zbić na glenie drzewo).
Glot, kula, siekańce używane do strzelb i kartaczy.
Gnojek, piecuch.
Gocha, gorzałka.
Gomoł (y), a, o, tępo zakończony, bez rogów.
Gomon, burda, poswarek, swary.
Gon, gony, gonione potrzeby, pogoń, gonitwy, utarczki konne.
Gorgi, krzyki, rżenie.
Grabstwo, hrabstwo.
Gradyw, Mars.
Grandeca, okazałość, wyniosła duma.
Grof, graf, grabia, hrabia.
Gruba, pieczara.
Grzebać żyda, potajemnie działać.
Gunia, siermięga.
Guzy, karłowaty, pędrakowaty.
Hajwo! (do psa), sam tu.
Hałła, ob. Ałła.
Han, po turecku Chan, książę, cesarz u Turków i Tatarów.
Haracz (z tur. Charadż), pogłówne.
Haramza (z arab.) czerń, gawiedź, hultaj.
Hasze, (hasa), hasać, pląsać, podskakiwać.
Helik, holik, golec, hołysz.
Herap, harap.
Hładon, (mowa o koniu Chodkiewicza).
Hodzia, Hodżdzia, piszą téż Chodzia, nauczyciel, ksiądz turecki.
Hołoble, dyszle podwójne poboczne, w które konia do pojedyńczego wózka wprzęgają.
Hospodar, spodar, tytuł panujących książąt wołoskich.
Hramota, pismo.
Hupać, hopać, hup, hop, skakać przez co.
Hupy, wesołe okrzyki.
Jak znowu, jak pierwéj.
Janczary (z tureck. Jeni-czery, nowy żołnierz), piechota turecka.
Janczaraga (z tureck. Jeni-czery-agaszi), dowódca janczarski.
Jary, gorący.
Jassyr, brańcy, jeńcy u Tatarów.
Jednochodza, stępo.
Jaz, pleciona przegroda na rzece dla zatrzymania i łowienia ryb; tama, grobla.
Jedykuła (z tureckiego Jedi-Kulle), siedem wież, zamek o siedmiu wieżach w Carogrodzie, więzienie.
Jesne lato, pożerne, jedzące, (edax).
Jędrznąć, jędrniéć, krzepić się, czerstwiéć.
Język, wiadomość o stanie nieprzyjaciela, pojmaniec z przeciwnéj strony, od którego się wywiadywać można.
Imać, imie, imą, począć, pocznie.
Imo, mimo, pomimo.
Impreza, wyprawa wojenna, zamysł, projekt, przedsięwzięcie.
Insperacie (z łac.), niespodzianie.
Interregnum, interregna (z łaciń.), bezkrólewie.
Ipsym, kwas.
Kacerny, niszczący, zgubny, okrutny.
Kałauz, (z turec.) przewodnik.
Kałduny (chmur przenośnie), trzewa.
Kamcha (z per. kemcha), adamaszek, materya jedwabna z wielkiemi bukietami kwiatów.
Kanaczyć, stroić, zdobić.
Kanak (z tatar.), naszyjnik drogi.
Kanar, słodycz, cukier.
Karasować się, przygotowywać się.
Karawana (z pers. Karwan), huf ludzi podróżujących, ztąd Karawansaraj (Karwan-Seraj), gospoda.
Karazya, sukno proste grube.
Karbarya, warzelnia soli.
Kartaony, kartany, działa wielkie, 48-funtowe.
Kasać się, kasze, porywać się na coś trudnego, chciéć czegoś dokazać.
Katerdziéj, ban wołoski.
Katerwa (z łac.), tłum.
Kawerna (z łac.), jama, kopalnia.
Kauza (z łac.), sprawa.
Kawić, poszkapić się, bredzić, pleść, błądzić.
Kawy, bieda, kłopot.
Kazać na kogo, liczyć na kogo, polegać na kim.
Kazka, skaza, szczerb, szkoda.
Kidać, padać się, wyrzucać, miotać.
Kieca, kiecka, płaszcz żołnierski, płótnianka.
Kiegoż, jakiegoż.
Kielec (kieł), ząb.
Kier, ob. kra.
Kier, kiery, sieraczyna, sukno rzadkie.
Kierz, krzak, po krzach, po krzakach.
Kinąć, porzucić, cisnąć się (kinąć się).
Kiścień, knut, nahajka, basałyk.
Klawa (z łac.), buława hetmańska, maczuga.
Klucz, klucze, ciąg, stado, ptastwo dzikie leci kluczem.
Kłopić się, kłopotać się, stykać się, klepać, klekotać.
Knot, stryczek, sznurek.
Kobuzia, pół-księżyc.
Kocisz, koczyk, bryczka na pasach kryta.
Koczot, rajfur.
Kodak, (Kudak), forteca nad Dnieprem przy ujściu rzeki Samary.
Kolczuga, pancerna koszula z kolców.
Kolera, gniew, zażartość.
Kolet, kurta, mundur żołnierski.
Kolubryna (koluwryna), rodzaj działa 20-funtowego.
Koło generalne, zgromadzenie, rada, sejm wojskowy.
Komosić się, srożyć się.
Komput, liczba, regestr, poczet.
Komunik, jazda.
Komunny, jezdny.
Koncent (z łaciń.), harmonia, zgodność dźwięku.
Koncerz, pałasz z głównią szeroką a prostą.
Kończysty, zaostrzony.
Kondyment (z łac.), zaprawa korzenna.
Konferować, dawać, zdawać na kogo.
Kons?
Konsulta, rada, obrady.
Kontenteca, zadowolnienie, uciecha, rozkosz.
Kontest, dowód, świadectwo, zapewnienie.
Korbety (z francuz. courbette), podskoki.
Kornet, sztandar.
Korzyścić (korzyszczą), bić, łupić.
Kostrzewa, rodzaj roślin trawnych Festuca, Linn.
Kosz, obóz główny u Tatarów i Kozaków.
Kota ciągnąć, przewlekać, bałamucić.
Kotara, namiot.
Kotew, kotwica.
Koziorogi, koziorożec, znak niebieski zimowy.
Kozuby, zakrzywiony.
Kra, lody połamane na rzece.
Kranki (z niem.), choroby.
Kredence, kredencować, poprzedzać, marszałkować, przodem przed kim chodzić.
Kretówka, kretowiny.
Krta, krzta.
Kruszki, błona pomarszczona okrywająca kiszki zwierząt.
po Krzach, po krzakach, od kierz.
Krzemięzić, umacniać, krzepić się.
Krzemięzny, a, e, krzepki, tęgi.
Krzepło?
Krztoń, (krztonia), krtań, gardło.
Ksieniec, część żołądka przeżuwających, księgi, ztąd księgosusz.
Kucza, chata, kupa.
Kuczmański, złoty i czarny szlak, drogi któremi Tatarzy do Polski wpadali.
Kugle, kuglarstwo, kuglarskie sztuki.
Kuropłoch, kuropatniczek, tchórz, junak co porywa się, a pierwszy potém w nogi.
Kurzyńce, kurniki.
Kusz, kęs, kuszać: pić kusz po kuszu piwo, Pot. Jow. 2. Kusza, narzędzie do ciskania grotów.
Kuty wywierać, rozpuścić, uciekać, pierzchać; — samochwalstwo.
Kwadrygi (z łac.), czworoprzęg.
Kwarciane wojsko, zaciężne, płatne z czwartéj części dochodów z dóbr narodowych.
Kwarta, czwarta część dochodów z dóbr narodowych.
Kwasić groch, długo czekać na co.
Kwerele (z łac.), skargi, zatargi.
Ladra (z niem.), skóra.
Larmo, lermo, alarm, do broni! trwoga, pobudka.
Lasserować, lśnić się, połyskiwać.
Laszy, Lasi, Lachowie.
Laudum, uchwała.
Ledwochodą, stępo, pomału.
Legacya (z łac.), poselstwo.
Legart, ospalec.
Lep, przynęta na ptastwo.
Les, lesz, zamsz?
List, liść, liście.
Liszyć się czego, porzucić co, utracić co.
Logofet (z grec. logothetes), nazwa urzędnika: kanclerza, pisarza na Wołoszczyznie i Multanach; znaczy także znakomitego bojara.
Luna (z łac.), księżyc, herb turecki.
Lunt, lont.
Lutować, żałować.
Łągiew, pręt żelazny, łączący sztynwagę z osią wozową.
Łątka, lalka.
Ławą, całą linią, frontem, szeregiem.
Łęk, kula czyli część wyniosła siodła; przenośnie: kulbaka, siodło.
Łochmanić?
Łysty, łydki, łydy.
Łyża, łyżwy, sanie.
Majdan, plac obozowy
Malacya, cisza morska.
Man-Suder, to jest Suderman Karol książę szwedzki.
Manela, bransoletka, naramiennik.
Martauzy (z węgiersk.), ludokrajce, co ludzi kradną i przedają.
Maślonka, maślanka (z mazurska).
Masłok (z arabsk. maslacha), napój z ziół różnych przyrządzony, odurzający i do szaleństwa przyprowadzający.
Masłocznik, który z masłoku szaleje, szaleniec.
Maże, wozy łubiane.
Meczet (z arabsk. Mesdżid, miejsce oddania pokłonu Bogu), kościół.
Merło, rzeka na Ukrainie wpadająca do rzeki Worskli, a ta do Dniepru.
Met, mat, słowo graczów w szachy; przenośnie: klęska, porażka, przyparcie do ciasnego kąta; o met chodzi, idzie na wyścigi.
Mędrelek, mędrek.
Minucye, kalendarze roczne gospodarskie.
Mieszkać, odwlekać, odkładać, nie śpieszyć.
Miętka, ziele z rodzaju mięty.
Mir, pokój, przymierze.
Misiura, misiurka (z arab. mih’far, mihfer, przyłbica), żelazna czapka z takimże czepcem spadającym na ramiona. Kozackie chorągwie używały misiurek.
Mkły, mskły, ślizki, szybko się pomykający, gibki.
Młodnąć, stawać się młodym.
Mozery, bębny.
Mufty (z arab. Mufti) najwyższy kapłan u mahometan.
Municya, obrona, zapasy.
Munsztułuk, nagroda, podarek.
Musat, stalka do ostrzenia, przenośnie miecz.
Musułbasy (z turec. Musyl-bezy), t. j. płótno Mosulu), materya bawełniana do podszywania opończ, namiotów.
Na przepych, na wyścigi.
Nadołek, podołek, fartuch.
Nagłówek, ogłówka munsztuka końskiego.
Najmit, najemnik, parobek.
Napast, napaść.
Narzać, nurzać się.
Naski, naszyniec.
Naskuść, naskubać.
Nastawca, posiłkujący, rezerwa.
Naszyniec, ziomek nasz.
Nazierki, nazieranie, zwiady, rekonesans, przepatrywanie.
Nę, na! weź!
Nieczesny, haniebny, niesprawiedliwy.
Nieopowiedką, niespodzianie, nieopowiedzianie.
Niesprawa, bez szyku.
Nierzkąc, nie rzekąc, nie mówiąc, cóż dopiero? ani myślić, nie tylko.
Niezłożony raz, nieodbity, konieczny.
Ninacz, na nic, o niczém.
Ni-ocz, o nic.
z Niszczym, z niczém.
Niewieściuszéć, niewieściéć.
Niewdzięk, niewdzięczność.
Niezbędny, uprzykrzony.
Nośny, donośny.
Nota (z łac.), wieść, wiadomość, ślad.
Nuża, utrudzenie.
Nużniéć, nużyć się.
Nużny, znużony.
Obczerstwiać, wzmagać.
Obewrzéć, obewrzały, naokoło zawrzały, obelgniony np. juchą, posoką, otokiem.
Obierze, sieci, pęta, niewola.
Obłaz, manowce, bezdroże; obłazem, hurtem; obłaźnie, ceremonialnie; bez obłazu, bez ceremonii, bez trudu.
Obłądzać się, oddalać się.
Obłudny, złudny.
Obojeńca, obojętny; ni ciepły, ni zimny; dworak.
Obojętny (anceps), wątpliwy, na dwie strony ważący się.
Obrochmannić, ugłaskać, ułaskawić, ukrócić.
Obrzym, olbrzym.
Obuchty, abuchty?
Ochabić, ujrzéć, dostrzedz.
Ochrostać, ostrachać, ostrzelać, przygnębić.
Ochynąć się, zanurzyć się, wrzucić się, zatopić się.
Odwieczerze, czas popołudniowy.
Odwieść przysięgą, odprzysięgnąć się, oczyścić się z obwinienia przysięgą.
Oda, ody, słowo tureckie znaczy koszary, sypialnie, także oddział wojska, zastęp, orszak, pułk.
Oferta, oświadczanie przyjaźni, dawanie darów.
Oganisty, a, e, rozłożysty.
Okryte, pełne, gęste.
Opał, utrudzenie.
Opałać boki, zmęczyć się, robić bokami.
Opary, oparzeliska.
Opas, pastwa, karmia, pasza.
Opędzić, okrążyć, obiedz.
Opiścić, opętać.
Opłotny, a, e, graniczny.
Opłaźnie, jawnie.
Opoździć, opóżdżą, opóźniać, opóźnią.
Opryszek, zbój, rozbójnik, rabuś.
Optaszyć, oskubać, oberwać.
Orda, horda, armia tatarska.
Ordyniec, żołnierz tatarski, Tatarzyn.
Ość, skorupa.
Osęka, hak, bosak.
Osiąkać, opadać, grzęznąć.
Osiedla, osada, osiadłość, stanowisko.
Osikowy dziad, stary, trzęsący się.
Ostręga, jeżyna.
Ostrow, palisada, ogrodzenie ostremi koły.
Ostroża, ostrożność.
Osuć, zająć.
Oszedziéć, posiwiéć, śronem się okryć.
Owałaszyć, przygnębić.
Paiża, tarcza, blacha na piersi.
Pakta (z łacińsk. pactum), układy, umowa, ugoda.
Pamroczyć, zmierzchać się.
Panhaty....?
Parya, samka, samiczka.
Pass, passy, ciasna droga, przesmyk, szlaki, gościńce, przechód.
Pasz, gra pewna w karty.
Paszować, ustępować.
Pawąz, drąg którym na wozie przyciskają snopy, rubel.
Pean (z grec. pajan), pienie dziękczynne, pieśń.
Pedagog, nauczyciel.
Pernoktata (z łac. pernocto) przenocowanie, nocleg.
Personat (z łac.) osoba, figura okazała.
Perzyć się, palić się, tlić.
Petarda (z franc.), szturmak do wysadzania bram miejskich, mina.
Pęch, węch.
Piasta, miąższe, wywiercone drzewo, które około osi obraca się a do którego sprychy kołowe wpuszczone są, koło.
Piechur, pieszy żołnierz.
Pielesz, gniazdo, legowisko, łożysko.
z Pierwoci, z samego początku.
Pierzyć się, pstrzyć się, ubierać się.
Pieszki, piechotą.
Pigmeje, Pigmejczyki, karły.
Pisać się z wojskiem, pokazywać wojsko, popisywać się.
Plaskory, praprawnuki.
Plasze, tańczy.
Plenić, wyplenić, wyniszczyć, wykorzenić.
Pleskać, pleszcze, pluskać, pluska, się.
Plowa, plewa.
Pludry, spodnie buchaste, szerokie, z niem. plodern.
Pławy kaczorze, pletwy.
Płazać się, płazem się położyć.
Płużyć, udawać się, popłacać, płacić, służyć, sprzyjać.
Poboisko, pobojowisko, plac bitwy.
Pobór, pobory, podatek.
Pobrat, pobratym, towarzysz, krewny.
Pobudka, uderzenie w bębny lub trąby nad świtem.
Pochutnywać, wyraźnie po sobie radość pokazywać, tryumfować, podrygać, pokrzykiwać wesoło.
Podarze, podarza, podarek.
Podbrodzić, pobrodzić, skąpać w wodzie.
Podjadek, pochlebca.
Podłogi, przestwory.
Podoba, podobieństwo, stosowna pora.
Podurka (w podurkę), bijatyka?
w Pohończą, w pogoni.
Pogębek, policzek.
Pojezna czajka, lekkie czółno.
Pokawić, podrwić głową, poszkapić się, ob. Kawić.
Pokinąć, porzucić.
Pokonić, konnicą obstawić.
Pokryty (przyjaciel), pozorny, mniemany.
Pokum, kum, kmotr, koleżka.
Połuby (ciał), trupy, tułowia.
Pomucha, pomarlica, pomorek, zaraza.
Ponasku, ponaszemu, poswojsku.
Ponowa, ponowienie, odnowienie, rozpoczęcie nanowo.
Popalić buty (do kogo), zbiedz do kogo, uciec.
Porębny (las).
Porohy, progi, skały, spady Dnieprowe, ztąd zaporohy, wojsko zaporozkie.
Poroże, porażka, rzeź.
Poroże, rogi, miejsce na głowie zkąd rogi rosną; przenośnie: zuchwałość, hardość.
Porożysty, rogaty.
Porta, Turcya. Od wielkiej bramy, którą do seraju sułtana wchodzą, państwo tureckie nazwane jest Portą Ottomańską.
Portyra, sień, kruchta, przedpokój.
Poryżać się (wojną), straszyć, odkazywać wojną, odgrażać się.
Pościół, pościł.
Posiężne, zuchwałe przedsięwzięcie.
Pośledź, zaczém, poczém, późniéj, poślednio.
Postrożny, ostrożny, opiekuńczy, przestrzegający.
Postura, postać, postawa.
Poświata, światło, przyświecanie księżycowe.
Poszpocić się, potknąć się.
Poszta, poczta.
Potrzeba, wyprawa wojenna, wojna, bitwa, potyczka, spotkanie się z nieprzyjacielem, kampania.
Potuł, (w potuł), w objęcie się dać trosce, troskać się.
Poturać, porzucać się kim, potyrać, pogardzać.
Poturnak, zturczony, poturczony, co został Turkiem, renegat, zbisurmaniony.
Potuszyć, dodać odwagi.
Potyka, potyczka, potykanie.
Powod, powodzenie, szczęście.
Powolniczek, powolniczki, powolny, pokorny, uległy, posłuszny.
Powtórki (na powtórki), jeszcze raz, powtórnie.
Poździć, opaźniać.
Pozytura (z łac.), położenie, postawa, kształt.
Prażmo, upał, spiekota.
Premudry, przemądry, mądrala.
Prepozytura (z łacińs.), probostwo.
Prezumpcya (z łac.), zarozumiałość, uprzedzenie.
Prognostyk (z łacińsk.), przepowiednia, wieszczenie, wróżba, wróżenie.
Progres (z łac.), postęp.
Proporzec, chorągiewka u kopii, lancy.
Proscenium, proscenia, (z łacińsk.), przedscena, zapowiedź.
Prozapas, na zapas.
Prutowy, Prut rzeka na Pokuciu.
Prza, sprzeczka, spór, sprawa.
Przecz, czemu? dlaczego? zaco?
Przecza, sprzeczka, kłótnia, przeciwieństwo, zatarg.
Przéć się, zapierać się.
Przedpiekle, miejsce przed piekłem, przenośnie: piekło.
Przekwintny, wykwintny.
Przemor, wygłodzenie.
Przepłochy, strach.
na Przepych, na wyścigi.
Przerębia, otchłań.
Przesięgnąć, przewyższyć.
Przestroga, straż.
Przewoźny, zamorski, zagraniczny.
Przez trąbę, otrąbić.
Przybyt, przybycie.
Przyczyńca, obrońca.
Przykłusać, przykłuszą, przykłusować, kłusem przyjechać.
Przyłaj, z boku zabieżenie komu drogi, przecięcie komu drogi.
Przynuka, przymus, zachęta, dodawanie ochoty.
Przynukać, naglić.
Przypowiedny list, upoważnienie pisemne, patent.
Przywojca, przywódca, herszt.
Psina, złość psia, przenośnie: bezczelność, bezwstyd.
Puknąć, pękać.
Pypeć, narośl na języku.
Pytki, tortury.
Rabież, rabunek, rabowanie.
Raptura (z łac.), pisma, notaty, raptularz.
Rarog (falco buteo), ptak myśliwy wielkości jastrzębia, należał do największych osobliwości w innych krajach. Buffon go nie znał. Ztąd u nas przysłowie: poglądać jak na raroga, t. j. cudaka, dziwoląga.
Regiment, rząd, przełożeństwo, władza, dowództwo, komenda.
Remora, zawada, przeszkoda.
Replika (z łac.), odpór słowny, zbijanie mowy czyjéj.
Respons (z łac.), odpowiedź.
Retyradzić się, rejterować, ustępować, odwrót uczynić, cofnąć się.
Retyrować, cofać się.
Rewolta, przerzut, odmiana.
Reza, ryza, przenośnie: kształt.
Rochmanny, ugłaskany, niedziki, łaskawy, potulny.
Rodella, puklerz, który był z drzewa skórą powleczony.
Rohatyna, dzida.
Rokicina, rokitowe, ragóża, rohoża, salix pumilla, rodzaj wierzby małéj kępami po łąkach i lasach rosnącéj.
Rosny, z rosy powstały.
Rosoł, przenośnie: kłopot, tarapata, bieda, smutek, frasunek, obertasy.
Roście, rośnie.
Rozbiegi, ucieczka, popłoch.
Rozbit, rozbitek.
Rozcząć, rozpocząć.
Rozgardyas, zamęt, hałas.
Rozhowor, rozmowa, układy, umowa, negocyacye, traktowanie z kim.
Rozkomosić się, wyuzdać się.
Rozkwity, rozkwitły.
Rozwód, rozsypka, rozdzielenie, rozciągnienie.
Rubież ob. rabież, rabunek, rzeź.
Rucho, ogon u sukien niewieścich.
Rug, urzędowe badanie, rugowanie.
Rugi, zmarszczki.
Rum, przebój, przejście, przechód żelazem sobie uczynić.
w Rzeczy, nibyto, na pozór.
Rzegotać, skrzeczéć.
Rzeziwo, rzeź, mięsne jatki, mordy.
Sag (z łac. sagum), płaszcz wojskowy.
Sahajdak, sajdak, słowo tatarskie, znaczy uzbrojnie obejmujące w sobie łuk z cięciwą i kołczan, taftaj, łubie, tuł.
Sahajdaczny, sajdaczny, nibyto polny hetman kozacki, wielki zaś hetman kozacki zwał się buńczucznym. Konaszewicz był hetmanem sajdacznym.
Sak, matnia, sieć, łapka, sidło, ciasny kąt.
Salt, salty, skoki.
Sałamacha, potrawa gruba, mąka zamieszana z wodą.
Samarry, juki.
Samojedź, ludożerstwo.
Samopał, strzelba.
Sekiel, koń szeklerski.
Sepet, skrzynia, kufer, przenośnie: cymbał.
Sforcować się, zmęczyć się, wysilić się.
Siadło (ob. Osiedla), siedlisko, siedziba, gniazdo, (siadło lub siodło znaczy wieś: Długiesiodło na Mazowszu, długa-wieś).
Sięga, i, sąg, sążeń.
Sieczysty, ostry, siekący.
Siem odenasta, pewna gra w kostki. „Umiał dobrze grać albo w jedenaście siedm miotać.“ (Gliczn. Wych. list 8. b.).
Sieść, przegrać, zginąć, przepaść.
Siłu, wielu.
Sinawoda, dziś Siniucha, rzeka, granica Polski od Tatarów.
Skała, miasto nad Zbruczem w województwie podolskiém.
Skałuba, skaza, szczerb, rozpadlina, szczelina.
Skaraskać się, pozbyć się czego, lub kogo.
Skarbnik, bryczka, rodzaj pojazdów staroświeckich.
Skarucha, kora, skóra na chlebie.
Skofia, pokrowiec.
Skołozrywy, (skoroźrzywy), wczesny, rany, przenośnie: prędki, zawczesny.
Skomon....?
Skomosić, opanować.
Skopuł (z łac.) skała podwodna.
Skower, psiak.
Skup, dowóz towarów, kupi, pokupność, odbyt.
Ślizać się, ślizgać się.
Słonie, słońce (ogniogrzywe).
Smędzić, swędzić.
Smiechowisko, pośmiewisko.
Śmigownica, długie cienkie, smagłe działo, 5, 8, lub 10 funtowe.
Smoła, smród, śmierdziuch, hałastra.
Snażyć się, silić się, mocno się starać, nadymać się.
Śniat, pień drzewa?
Śniatem, mostem, do szczętu.
Sobić, przysposabiać się, przygotowywać się, opatrywać się.
Sołhak, sołhacy, po turecku Solachlur, łucznik.
Sorbet, szorbet, ulubiony napój Turków z soku owocowego.
Soroka, miasteczko wołoskie.
Sorom, wstyd.
Spahij, sipahy (słowo tureckie), kawalerzysta, żołnierz konny.
Sparznąć, porzucić, przestać, prysnąć, pierzchnąć, zmienić.
Spasy, żywność, ofiara.
Spaś, (zajść, zastąpić od spasi), pomylić szyki, wyrozumiéć czyje usiłowanie albo zamysły.
Spezy, wydatki, koszta.
Spień, kolec u sprzączki, iglica.
Spiża, śpiż, miedź z innemi kruszcami, osobliwie z cyną mieszana, z której się dzwony i armaty leją.
Spiża, strawa, żywność wszelaka, prowiant; spiżować, ładować, magazyny zakładać.
Spiże, Spiż, spiskie starostwo, na pograniczu Polski i Węgier, należało do Polski.
Splendeca, okazałość, wspaniałość.
Splendor, okazałość.
Spodar, tyle co hospodar.
Społu, razem.
Sprawota, indagacya.
Spuma, piana.
Spyskłać, oszpecić, zmazać, zbrudzić.
Środkowanie, wstawianie się.
Sroże, sroży się.
Staruchny, zgrzybiały.
Stradny, zgubiony, stracony, głodny, zgubny.
Strwagać, strwożyć.
Strzele, strzały.
Styskować, utyskiwać, uskarżać się.
Stywa (z łac. stiva), kozica u pługa, styk.
Sudanny, długi, wysmukły.
Sudno (l. mn. sudny), łódź, czółno.
Suleaty (souliers), pilśniowe obuwie.
Sumpt (z łac.), koszt, nakład.
Suplementować (z łaciń.), zasilać, ratować, opatrzyć.
Surma, piszczałka.
Swada (z łac.), wymowa.
Sykofant (z greck.), frant, oszczerca, szpieg, intrygant, szalbierz, obłudnik, zdrajca.
Szabeltas, kieszeń od pendenta czyli pasa szabelnego wisząca.
Szaławiła, szałaput, postrzelony, wichrowata głowa, wiła, zawadyaka.
Szanc, los.
Szarga, słota, szaruga.
Szarki, obszarpańcy.
Szarża (z franc.), stopień wojskowy, ranga, godność, urząd.
Szaszor, orzeł, szaszorze, orle; herb: orzeł bez głowy.
Szczycić, bronić.
Szerm, cios, uderzenie bronią.
Szerza, szerokość, przestrzeń.
Szkarady, szkaradny, szpetny, sprośny, plugawy.
Szlamy, brzuchy albo boki lisie lub rysie.
Szleja, szla.
Szłapią, powoli.
Szłyk, kołpak, czapka futrzana co raz węższa ku górze.
Szmelc, szmalc, szkliwo na metalu.
Szoniec, szaniec.
Szorbet, napój chłodzący, ob. sorbet.
Szpalery, obicia w pokojach, opony.
Szpara, widok; przenośnie: nieprzyjaciel na szparze im zawsze siedzi: na karku, dogrzewa im.
Szpocić się, potknąć się.
Sztakiety, mała palisada.
Sztokada, sztych, bagnet.
Szubieńca, szubienica.
Szumny, pyszny, wspaniały.
Szust, krok.
Szwatrzéć, szwargotać.
Szynk, rozdawanie.
Szyposz, piszczek, trębacz, także instrument dęty.
Tablatura, nóty muzyczne; przenośnie: przesada.
Tabor, obóz, wozy wojskowe. Nazywano taborem otoczenie wojska wozami, z za których jak z za wałów mężnie się broniono.
Talaga, telega, talażka, wóz.
Taniec, szyk bojowy tatarski; potrzebę z Tatarami tańcem nazywali nasi pradziadowie.
Tarać się, tarzać się, walać się.
Tarkać, szeptać, zcicha mówić.
Tążyć, tęsknić po kim, po czém.
Telej, wierzchnia suknia.
Telet, materya jedwabna złotem przetykana (tur. telli, tkanina z nitek złotych).
Toczyć tabory, zakładać obóz.
Tok, do kopii czyli lancy, w który się ta broń wstawia, żeby mocno stała przy jeźdźcu; była z rzemienia; porządek.
Tołokno, potrawa tatarska z jagieł, soli i słoniny.
Transakcya, wyprawa wojenna, układy, umowa.
Tret, targowisko na drobiazgi, rynek.
Troki, pęta, powrozy, rzemienie do wiązania niewolników, jeńców.
Trudzielnik, pracownik.
Trybut, dań, haracz.
Trytoni, bożkowie rzeczni.
Trząskiem, w trząski, truchtem.
Trzcia, mnóstwo osobliwie sterczących rzeczy, mrowie.
Trzop, skorupa, czerep.
Tucza świecka, życie światowe.
Tuleja, tulejka, przy strzemieniu do wkładania kopii, lancy.
Tuł, sajdak, (pers. dul, dżule).
Tułow, trup, ciało bez głowy.
Turniej (turnieji) r. żeńskiego.
Turnieja (r. ż.), walka.
Tusza, nadzieja.
Tworzydło, worek w którym sery wyciskają.
Tyr, ter, przytyk, przycinek, uszczypek, gderanie; ztąd u nas przysłowie: ter, ter, zjadła baba ser; ztąd terkotanie.
Tyryle, tryle.
Ublwanie, zrzyganie się.
Uczciwe, honor, cześć, dobre imię, dobra sława.
Udawić, udławić, udusić.
Ugarać, upalić, dogrzewać, dopiekać.
Ukraszać, ubarwiać, krasić, np. złodziejstwo, kradzież.
Ułożyć, uspokoić, pogodzić, ułatwić.
Upad, upadnięcie.
Upaść (do upaści), do szczętu.
Uposoczyć się, obryzgać się.
Urobek, zarobek, zasługa.
Urwiżywot, szubienica.
Usajdaczyć, w sajdak ubrać.
Usarz, husarz, konny żołnierz dawny polski, z kopią, tyle co teraz ułan.
Uskrobać, uciec.
Usnacht, stróż domowy.
Ustrzmić, ustrzępić, ustroić.
Uznawca, sędzia.
Wab’, wabik.
Waga, znak niebieski jesienny.
Wałachy, Wołochy.
Warować, strzedz.
Wartać się, obracać się, kręcić się, uwijać się.
Wataha, oddział, towarzystwo, czereda, banda.
Wdrużyć, wryć.
Weliki, wielki.
Wendeta, przedaż, targ.
Werteb, jar, parów, manowce, (pers. wertab, przepaść).
Wet oddać, odwetować.
Wetem, na wety, na końcu.
Wezyr (z tureck. wezir), radzca, cesarski, weziri-aazem, wielki radca.
Wici, listy królewskie na wojnę zwołujące.
Widoczyć, rozjaśniać, na widok pokazywać.
Wierę! wiera! zaiste, iście, zaprawdę, prawdziwie.
Wierzyć, powierzać.
Wiktorya (z łacińsk.), zwycięztwo.
Wilać, wilić, bałamucić, błaznować.
Winsz, życzenie.
Wiotchy, wiotki, niemocny, nietrwały, lekki, powiewny.
Wisz, wiszar, wikła, wikle, zarość, zielsko czepne.
Właszczyć, przywłaszczyć, przyjmować.
Wnęk, wnuk.
Wnik (wniki), ważkie przejście, zasadzka, sidła.
Wojen, wojownik.
Woluntaryusz (z łac.), ochotnik.
Wota (z łac. votum), śluby.
Wróżek, wróżbita.
Wrzepić się, wedrzéć się.
Wskoki, wskok, wlot, zaraz, natychmiast.
Wskrzysić (wskrzesić), ożywić, obudzić.
Wstręt (dać), odpór, odparcie.
Wścieklina, gniew zajadły.
Wterebić, wepchnąć, pogrążyć.
Wulturny, (z łac. vulturnus), wiatr południowo-wschodni.
Wybijana, ostatnia godzina.
Wydawać, nie wydawać kogo, nie odrodkiem się okazywać, nie czynić wstydu przodkom.
Wydole, wydoła.
Wydrużyć, wydrążyć, wyryć.
Wyikrzyć, wypróżnić, wyssać, wycieńczyć.
Wykrotny, wykraczający, wiarołomny, wykrętny.
Wyplewie, wyplewi, wykorzeni.
Wyskipić, wysypać, wylać.
Wysmużyć, wymalować, wymuskać, wygłaskać.
Wystawać, wystać staniem, wytrwaniem, wyjednać, dobywać, dostawać.
Wysycić, nakarmić, nasycić.
Wyżni, wysoki.
Wyżgać, wypędzić.
Wyżobać, wydziobać dziobem, wyjeść, (wyżobie chróściel).
Wzdzierać, wstrzymywać.
Wziątek, łapowe.
Wzdy, wżdy, przecież, atoli.
Za, azali, izali, czy.
Zabijak, morderca.
Za brody, za pasy pójść, mocować się, bić się, borykać się.
Zakazać, nakazać.
Za ostatnią zapiąć, odważyć się koniecznie coś uczynić.
Zapał, (u armaty).
Zawartki, treść.
Zawodnik, kuryer.
Zmykać, usuwać.
Zeń, z niego, tyle co on.
Z nizczym, z niczém.
Z obudwu rącz, oburącz.
Z saku wyplątać się z matni.
Z tą, o tyle, tyle.
Zadąć (na co) sowę, zasmucić się, spuścić z tonu, smutnie się odezwać, spuścić z kwinty na bas, osowiéć.
Zagon, oddział wojska tatarskiego na pustoszenie wychodzący i wracający o przeznaczonym czasie do głównego obozu czyli kosza.
Zajarzyć się, zarumienić się, zawziąć się.
Zajusza, zajuszenie, rozbestwienie, do krwi zaprawienie.
Zakamiały, zakamieniały.
Zaledz, zalegnąć, zastąpić co, zawalić.
Zamurze, mur, przedmurze, miejsce bezpieczne.
Zantuz, burdel.
Zapaszysty, pachnący.
Zarębacze, rębacze, junaki, mołojce.
Zarydzał, zaczerwienił się, zarumienił się.
Zarza, Zarze (l. mn.) zorze, jutrzenka.
Zaś, znowu, nanowo.
Zasreszyć się, przelęknąć się, wzdrygnąć się.
Zastole, wyższe miejsce za stołem, uczta, biesiada.
Zasuć, napełnić.
Zaszłapywać, następować, nadeptywać.
Zawartka, zapora, zawora, wicher.
Zawierszyć, zakryć wierzchem, dachem pokryć.
Zawój, turban, nakrycie głowy u Turków.
Zawodnik, rączy koń, biegun który w zawód bieży.
Zawrzéć się w pogany, zapędzić się daleko.
Zażąć, zagnieść, zatłoczyć, zahaczyć, wycisnąć.
Zbój, rozbój.
Zderzać się, zderzyć się, uderzyć się, zbić w kupę uderzeniem.
Zdole, podoła.
Zejmie, (zjąć), zajmie, weźmie, uchwyci, przejmie.
Zemgnąć, zmrużyć oczy (okamgnienie).
Zerki, wzwiady, zazieranie.
Zgaga, niepokój.
Zimostradny, późno dojrzewający.
Ziewać, oddychać.
Zkukłać, zbić, znękać.
Złotonity, złototkany, złotogłowy.
Złożyć, wybaczyć, sfolgować, ustąpić.
Zmarsk, zmarszczka.
Znaczek, chorągiew mniejszego oddziału wojskowego.
Zniedobaczka, znienacka.
Znużniéć, znużyć się.
Zobia, ptasza posypka, przynęta.
w Zobki, dorywczo, w dopadki, w dochwytki, w dorwy, naprędce.
Zręczyć (się), połączyć (się).
Zrejomo, źrzejomo, widomie, oczywiście.
Zruta, zrzuta, upadek, zguba, niebezpieczeństwo.
Zuby, zęby.
Zuciekać, pouciekać, rozbiedz się.
Zyza, spód okrętu albo łódki; przenośnie: matnia, sidła.
Zyz, zez, na kostce, albo kostka zezowa; przenośnie: matnia, sidła, sieci, łapka, bieda, kłopot.
Żadzić się, brzydzić się, mierzić.
Zak, plondrunek, plondrowanie.
Żalić, boléć.
Żenąc, żenie, żonie, gnać, pędzić.
Żurzyć się, gniewać się, jątrzyć się: koń się żurzy, uszami strzyże.
Żwać, gryźć się w sobie, przenośnie: źle o kim mówić, czernić, szamerować, wziąć kogo na język, na zęby, na przetaki.
Żwaniec, miasteczko nad Dniestrem.
Żyda grzebać, potajemnie działać, konszachty knuć.
Żydło, życie, żywioł, żywność, pokarm, prowiant.
Zżąć, zżymać ramiona, ściskać, ścisnąć ramionami, ściągnąć.
- ↑ Za punkt wyjścia do ułożenia tego słowniczka posłużył podobny spis zamieszczony przez Stanisława Przyłęckiego przy pierwszém wydaniu Wojny Chocimskiéj; został on jednak znacznie pomnożony a w niektórych miejscach sprostowany. Co do pisowni wyrazów wschodnich trzymaliśmy się dziełka Antoniego Muchlińskiego p. n. „Źródłosłownik wyrazów, które przeszły, wprost czy pośrednio, do naszéj mowy z języków wschodnich“, Petersburg, 1858.
