Strona:PWM Szymanowski Karol 4.jpg

Sztuka Sz. w Polsce lat dwudziestych wciąż wydawała się nazbyt nowoczesna, „dysonansowa”, „futurystyczna” i „wyniosła”, co powodowało, że nawet jego styl narod. nie był zrozumiany przez grupę krytyków z obozu Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej. Popierali go natomiast krytycy (m.in. A. Chybiński, J. Iwaszkiewicz, M. Gliński, Z. Drzewiecki) skupieni wokół miesięcznika „Muzyka”, także „Wiadomości Literackich”, a potem „Muzyki Polskiej”. W 1927 ukazała się pierwsza monografia Sz. pióra Z. Jachimeckiego, a w latach 30. artykuły muzykol. o twórczości i problemach stylu, autorstwa S. Barbaga, J. Freiheitera, S. Łobaczewskiej i J.M. Chomińskiego. W 1927 Sz. przyjął funkcję dyr. Konserwatorium Warszawskiego; propozycja ta pojawiła się w momencie, gdy były dyrektor H. Melcer wraz z członkami Rady Pedagogicznej podali się do dymisji. Nominacja Sz. łączyła się z przeprowadzeniem reform organizacyjnych i merytorycznych, polegających przede wszystkim na unowocześnieniu programów nauczania i zrównaniu ich z poziomem europejskim. Sz. objął klasę komp., ale uczniów miał niewielu (I. Sternicka-Niekraszowa, K. Jurdziński, B. Szabelski). Ani pedagogika muz., ani tym bardziej zarządzanie uczelnią nie odpowiadały naturze kompozytora, a jego intencje nie zostały należycie zrozumiane przez środowisko muz., o czym świadczą polemiki prasowe z lat 1928–31. Choroba zmusiła Sz. do rezygnacji 1929 ze stanowiska (oficjalnie zwolniony 31 VIII 1929). Wyjeżdżał dwukrotnie na kurację do Edlach, a 26 VIII 1929 po rozpoznaniu gruźlicy płuc znalazł się w sanatorium w Davos. Mianowany profesorem po nadaniu uczelni statusu szkoły wyższej został jednak w roku akademickim 1930/31 jej pierwszym rektorem. Już w 1931/32 zachował jedynie urząd prorektora, a po powrocie do dawnej struktury konserwatorium podał się w III 1932 wraz z in. profesorami do dymisji (dymisja przyjęta 1 V 1932). Pomimo niepowodzenia jego działalność pozostawiła trwały ślad w dziejach konserw. — wystarczył ten krótki okres, by stał się duchowym przywódcą młodych kompozytorów, którzy popierali jego reformy i orientację estetyczną.
W latach 20. i 30. muzyka Sz. zdobyła szeroki rozgłos; jego utwory były wykonywane na estradach świat. przez czołowych solistów (A. Rubinsteina, H. Neuhausa, R. Casadesus’go, Z. Drzewieckiego, P. Kochańskiego, B. Hubermana, J. Szigetiego, J. Thibauda i in.) i zespoły ork. pod batutą sławnych dyrygentów (G. Fitelberga, E. Młynarskiego, A. Coatesa, P. Monteux, Ph. Gauberta, L. Stokowskiego, W. Mengelberga, W. Strarama). Otrzymywał nagr. i odznaczenia państw. W 1929 przyznano Sz. nagrodę muz. MWRiOP za I Koncert skrzypcowy; 1930 nadano mu tytuł doktora h.c. Uniw. Jagiellońskiego (promocja 12 XII); 1933 otrzymał godność członka honor. Regia Accad. di Santa Caecilia w Rzymie; 11 XI 1934 został odznaczony Krzyżem Komand. Orderu Odrodzenia Polski III kl. Wydarzeniami na skalę świat. były europ. i amer. wykonania Stabat Mater (Neapol, Paryż, Liège, N. Jork, Chicago, Worcester). Wystawienie Króla Rogera w Pradze 21 X 1932 w reżyserii J. Munclingra, pod dyr. O. Ostrčila, najbardziej przystające do zamysłu kompozytora, było jego wielkim triumfem, podobnie jak scen. prawykonanie Harnasiów (Praga 11 V 1935). Po pol. wykonaniach IV Symfonii koncertującej pod koniec 1932 nastąpiła cała seria wykonań zagr., przeważnie z Sz. jako pianistą i pod dyr. G. Fitelberga: 1933 w Londynie, Bolonii, Cleveland, Moskwie, Zagrzebiu, Bukareszcie, 1934 w Paryżu, Sofii, Londynie, 1935 w Sztokholmie, Oslo, Bergen, Berlinie, Rzymie, Liège, Maastricht, a 1937 w Hadze.
Trudy podróży koncert., podejmowanych gł. ze względów finansowych, spowodowały gwałtowne pogorszenie się stanu zdrowia Sz. Od 25 XII 1935 leczył się w Grasse w pd.-wsch. Francji, początkowo w Clinique Hélios, a od 27 II 1936 w Parc Palace. Towarzyszyła mu jego sekretarka, Leonia Gradstein. W III 1936 uczestniczył jeszcze w próbach Harnasiów w Operze w Paryżu. Na życzenie wykonawcy gł. partii, S. Lifara, zmienił zakończenie II obrazu i dopisał obraz III (solo ten.). Był też obecny na premierze 27 IV 1936. Po krótkim pobycie w Polsce od VII do X oraz w Paryżu, 8 XII ponownie wyjechał z Leonią Gradstein do Grasse. Na skutek gwałtownego pogorszenia się stanu zdrowia został przewieziony 24 III 1937 do kliniki w Lozannie, gdzie zmarł 29 III o godz. 0.05 (wg czasu w Polsce 28 III o godz. 23.05). Uroczystości pogrzebowe odbyły się 30 III—7 IV, zwłoki przewieziono przez Bazyleę i Warszawę do Krakowa, gdzie spoczęły w Krypcie Zasłużonych w kościele na Skałce. Pośmiertnie Sz. został odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski I klasy.