cf. art. Pozytywizm). W obec tego upadku filozofji niewiele mają powodzenia usiłowania jej podźwignięcia, jakie poważniejsi myśliciele podejmowali za dni naszych (Chrystjan Weisse, Em. Herman Fichte, Herman Ulrici, Marcin Deutinger, Maurycy Chalybdus, Adolf Trendelenburg, Herman Lotze); nie byli oni w stanie podźwignąć filozofji z jej upadku, bo to jedynie możliwe przy stanowczem opuszczeniu racjonalistowskiego podmiotowego stanowiska, i przy powrocie do stanowiska przedmiotowego, chrześcjańskiego. W tym kierunku pracuje mała tylko jeszcze dotąd liczba myślicieli katolickich (Fr. Jak. Clemens, Balmes, J. Kleutgen, Plassmann, Fr. Brentano, Ubaghs, Haffner, Gratry, Fr. Morgott, Jerzy Hagemann, Albert Stöckl, Bourquard, Grand-Claude, baron di Gracia, C. Sanseverino, Mat. Liberatore, Salv. Tongiorgi, Al. Taparelli, Audisio etc.). Historja tedy cała filozofji przekonywa, że jakikolwiek kierunek przyjmowali myśliciele w swoich badaniach, ostateczny rezultat był taki, że prawda Objawienia chrześcjańskiego wyświecała się coraz jaśniej. Różnica ta tylko była, że jedni przyczyniali się do tego wprost, gdy zgodnością swoich głębokich i świetnych systematów z Objawieniem uwydatniali jego prawdę; drudzy zaś przyczyniali się do tego ubocznie, gdy błędami, w jakie popadali, w skutek naruszenia należytego porządku myślenia, złożyli świadectwo, że duch ludzki prawdę poznać, zrozumie i uzasadnić tylko wtenczas może, gdy wiernie stoi przy Objawieniu Bożém, i że tym sposobem Objawienie Boże jest w rzeczy samej jasném słońcem na horyzoncie ducha ludzkiego. Z dzieł, traktujących historję filozofji, z obszerniejszych zalecić można: Henryka Rittera, Geschichte der Philosophie, Hamburg 1829—58, 12 t. (do Kanta); dzieło to oddaje i chrześcjańskim myślicielom sprawiedliwość, o ile na to pozwalało protestanckie stanowisko autora; z drobniejszych: Deutinger, Gesch. der Philosophic, Regensb. 1852—58; nieskończone, dwie pierwsze części, jakie wyszły, obejmują tylko starożytną filozofję; Laforet, Hist. de la philosophie Brus. 1867, (tłum. polskie Wł. Miłkowskiego, 1871—74, zeszytów 4); A. Stöckl, Lehrbuch der Gesch. der Philosophie, Mainz 1870. Do historji filozofji scholastycznej: A. Stöckl, Geschichte der Phil, des Mittelalters, 8 t. Dzieła filozoficzne katolickie ob. przy artt. o wyżej wspomnianych i innych filozofach katolickich. Cf. nadto artt. Arystotelizm, Platonizm, Scholastyka, Racjonalizm, Panteizm, Materjalizm, Pozytywizm. N.
Filozofja religji. Wszelka filozofja za przedmiot swój mieć musi jaką rzeczywistość, a mianowicie wielkie fakta w człowieku, w świecie i w dziejach; fakta te mają swoją filozofję, gdy umysł ludzki z danych empirycznych wznosi się do idei, z której one wypływają i w której wszystko schodzi się do swej jedności, w której te dane pokazują się, jako w swej koniecznej przyczynie i zasadzie. Jednym z takich wielkich faktów jest religja, ze wszystkiemi do niej należącemi zjawiskami. Jest ona faktem we wnętrzu ducha ludzkiego; jest faktem w zewnętrznym objawie gdy łączy ludzi i ludy, jest faktem najwyższym, gdy łącząc świat widzialny z niewidzialnym, czas z wiecznością, objaśnia początek i koniec wszystkiego. Jeżeli tedy umysł ludzki, mając przed oczyma wszystkie te fakta religjne, wznosi się do ich jedności i ztamtąd szuka ich genezy, praw i form ich rozwoju, wówczas powstaje filozofja religji. Filozofja religji tedy, jako badająca
