Strauss’a. 18) Krytyka tejże teorji. 19) Wnioski. Literatura. §. 1. Exegesis, Ἐξήγησις znaczy wykład, zwłaszcza rzeczy wyższych, boskich; a ἐξηγηταί (od ἐξεγετής), exegetami nazywano w Atenach tłumaczy praw i mitologicznych tajemnic. W chrześcjanizmie wyrazem exegesis oznaczono naukowy (wedł. zasad hermeneutyki biblijnej) wykład Biblji, a exegetami nazywamy tych, którzy Pismo ś. wykładają. Różni się zaś od wykładu autentycznego: 1-o, że nie ma powagi nieomylnej, chyba o tyle, o ile idzie w parze z nim i dobrze go zastosowuje; 2-o, że zajmuje się nietylko tekstami, z dogmatem i moralnością bliższy lub dalszy związek mającemi, ale w ogóle wszystkiemi; 3-o, że oprócz rozumienia przez Kościół podawanego, podaje inne, z zasad biblijnej hermeneutyki (ob.) wypływające. Od hermeneutyki biblijnej różni się tém, że hermeneutyka jest nauką, e. zaś praktycznem zastosowaniem tejże nauki. Nie należy także za jedno brać exegezy i exegetyki. Pierwsza bowiem jest samym wykładem, niejako aktem wykładu; druga jest teorją exegezy, a częścią hermeneutyki, i uczy, jakim sposobem wykład odbywać się powinien. Zadaniem exegety w ogóle jest: 1-o odszukać myśl (sensus), czyli rozumienie, jakie autor (pisarz przez exegetę objaśniany) w swej mowie wyrazić zamierzył, t. j. jaką myśl w czytającym chciał obudzić. 2-o Myśl tę wiernie oddać, i to w taki sposób, żeby zrozumieli ci, dla których wykład się odbywa. Commentatoris officium est, non quod ipse velit, sed quid sentiat ille, quem interpretatur, exponere; alioqui, si contraria dixerit, non tam interpres erit, quam adversarius ejus, quem nitilur explanare (S. Hieronym. epist. 48 ad Pammach.). 3-o Aby wykład był naukowym, exegeta powinien, w razie potrzeby, dowodami wykazać, że taką myśl rzeczywiście chciał autor jego wyrazić. Exegety też biblijnego zadanie nie może być inne. Że zaś Biblja jest przedewszystkiém słowem Bożem, dziełem pisaném pod natchnieniem Ducha ś., więc najpierwszym exegety biblijnego zadaniem będzie: odszukać i wiernie przedstawić myśl objektywną, t. j. tę, jaką przez autorów śś. chciał Duch ś. podać do umysłu naszego, czy to wprost (sensus literalis), czy też pośrednio (sensus mysticus). Oprócz tego exegeta, czyli wykładacz każdego pisma w ogóle, lubo to do niego (ściśle mówiąc) nie należy, może zwracać uwagę na prawdziwość, lub fałszywość tego, co objaśniany autor mówi. W exegezie zaś biblijnej, ponieważ Biblja jest słowem Bożém, opowiadanie autorów, o ile jest natchnioném, krytyce podlegać nie może. Może jednak exegeta biblijny, tak samo jak każdy inny, wydawać sąd o wartości dzieła pod względem języka, stylu, układu i t. p. form zewnętrznych. — §. 2. W Biblji dwojakiego rodzaju znaczenie się znajduje: literalne i duchowe (ob. Znaczenie); jedno i drugie exegeta przedstawić powinien. Środki do ich odkrycia podaje biblijna hermeneutyka (ob.). Na tej podstawie odbywany wykład zowie się exegeza naukową. Mówiąc jednak o biblijnej hermeneutyce, nie wyłączamy bynajmniej najpierwszego przewodnika, jakim jest Kościół; o jego wykładzie, że jest potrzebnym, i jakim sposobem się odbywa, ob. Biblja §. 17. Exegeta gdy objaśnia miejsca biblijne, z dogmatem i moralnością mające związek, koniecznie wykład Kościoła i analogję wiary (ob.) powinien mieć na względzie; inaczej popadnie w marzycielstwo i błędy, czego mnóstwo przykładów historja exegezy nam przedstawia, i znajdzie nie myśl przez Ducha ś. podaną, ale swoje własne uprzedzenia. Jak dwojakiego rodzaju jest znaczenie w Biblji, tak w jej wykładzie (exegezie) dwa mogą przeważać kierunki.
