tuljan (cont. Marcion.) zbija Marcjona i samemi tytułami dowodzi, że Ewangelje pisane były przez Mat., Mr., Ł. i Jana. Dokładniej o tytułach Ewangelji ob. Demaret, De origine Evangelior. deque eor. historica auctoritate, Lovan. 1865. — §. 3. Ewangelji jest 4, i te w kanonie biblijnym idą następującym porządkiem: I) Ew. św. Mateusza, II) E. św. Marka, III) E. św. Łukasza, IV) E. św. Jana. Wkrótce po Wniebowstąpieniu Chrystusa, zdaje się że, było ich więcej: św. Łukasz przynajmniej wspomina o wielu (multi conati sunt i t. d. Luc. 1, 1); lecz Ewangelje takowe spisywane powagą prywatną i zapewne nie wszystkie z jednakową wiarogodnością, wyłączone z publicznego użycia w Kościele, zaginąć musiały (Cf. Origenes, Homil. I in Luc.; Comment, in Joan.; Scholia in Luc. I; Comment, in Mat.). Co do liczby czterech, chrześcjanie uważali ją, jako przepowiedzianą w obrazie cherubów (ob.), i ani przypuszczano, żeby mogło być więcej lub mniej nad 4 Ew. Neque plura numero,... neque pauciora capit esse evangelia (S. Irenaeus, Cont. haer. III 11, 8). Wszyscy najdawniejsi pisarze (świadectwa będą niżej) zawsze mówią tylko o 4 Eww., pisanych przez wspomnianych autorów, a wszelkie inne uważają za zmyślone. Co do liczby więc wątpliwości nie było żadnej. Co do porządku jednak, w dawniejszych czasach przekłady łacińskie, gocki i jedyny grecki kodeks D (ob.) stawiają obok siebie najprzód Eww. Mateusza i Jana (jako Apostołów), potém Łukasza i Marka (jako uczniów i towarzyszów apostolskich). Z pisarzy kościelnych jeden tylko Tertuljan (cont. Marcion IV 2) tym porządkiem wymienia Ewangelistów. Klemens aleksandryjski (ap. Euseb. H. E. VI 14) na podstawie jakiejś dawnej tradycji podaje, że Eww. z genealogjami (Mat. i Łuk.) są dawniejszemi od 2 drugich (Mar. i Jana). Tym sposobem różni się od naszego porządku tylko względem Marka, któremu trzecie miejsce przyznaje, gdy u nas zajmuje on drugie. Lecz nikt więcej oprócz Klemensa porządku takowego nie przyjmuje. Wszystkie zaś greckie kodeksy biblijne: A. B. C. i in., wszystkie przekłady azjatyckie i afrykańskie, wszystkie katalogi ksiąg biblijnych mają porządek na początku tego § wspomniany. Zasługuje jeszcze i to na uwagę, że pisarze zachodni, między którymi była Itala (mająca porządek: Mat. Jan, Łuk. Mar.), utrzymywali razem z greckimi, że najprzód pisał Mateusz, potem Mar., dalej Łuk. i Jan; a nawet kanon Muratori’ego trzecie miejsce przyznaje Łuk., czwarte Janowi. Ob. Origines, Homil. 7 in Jos.; Ireneus, l. c.; Eusebius, H. E . III 24; Epiphanius, haeres. 51; Augustin. De cons, evang. I 3). Cf. Hug, Einleit. t. II 1. Tradycja zatem jednozgodnie przyznaje (z wyjątkiem Klemensa aleks.), że najpierwej pisał Mateusz, potem Mar., następnie Łuk. i Jan, i że z tego powodu zajmują te, a nie inne w kanonie miejsca. — §. 4. Cztery Ewangelje niekiedy porównywano do 4 rzek w raju: „Cum omnium unum sit evangelium, ideo quatuor principaliter demonstrantur, propter quatuor paradisi flumina, quibus orbis irrigari traditur universus, sicut horum praedicatione instruendus totus creditur mundus. Siquidem ecclesia saepe paradisus accipi solet“ (Primasius, Comment, in Apoc. 4. Cf. S. Cyprian. Epist. 83 ad Jubaian. Theodoret. in Psal. 45; S. Ambros. De paradiso c. 3). Starożytne pomniki chrześcjańskie wyobrażają albo osobę Jezusa Chrystusa, albo jego symbol, baranka, stojącego na skale, z której wypływają 4 strumienie, a do nich spieszą jelenie spragnione, będące symbolem ludzi, spragnionych słowa Bożego. Ewangelistów ozna-
