Nie można też wiedzieć, czy oni byli w ziemi Chanaan za następnej (XXX) dynastji egipskiej. Drugi bowiem z tej dynastji król Ramses II (u pisarzy greckich stawny Sezostrys) prowadził także wojnę z Khettami (współczesne jej opisy przełożył Chabas w Bemie archeolog, ser. I t. 30, i Be Rouge, Le Poerae de Pentaour, Paris 1856). Ramses miał już po przodkach około Libanu swoje twierdze, rządcy przez niego tara ustanowieni, źle się sprawowali; Ramses wyruszył przeciw ludom azjatyckim, lecz nie podbił ich zupełnie; wyruszył potem drugi raz przeciw nim i wojnę zakończył traktatem, jaki zawarł z królem Khettów (tekst traktatu ap. Brugsch, Reiseberichte s. 117 —120, w tegoż Hist. d'Eg. s. 146...). A przecież ani w historji wypraw Ramsesa, ani w traktacie z Khettami nie ma mowy o Hebrajczykach w Palestynie. Zkąd wnosić można, że za Ramsesa U jeszcze Hebrajczycy przebywali w Egipcie. Mówimy: wnosić można, lecz nie koniecznie należy, bo jeśli Izraelici byli już podówczas panami ziemi chananejskiej, Ramses mógł wojować z Filistynami i innymi chananejskie-mi ludami, które nawet po zdobyciu Palestyny przez Izraelitów mieszkały wśród i obok nich, a nie mieć żadnego zajścia z Izraelitami (Robiou w Recue des qu. hist. IX 4 G n. 3). Przypuścić to można tembardziej, że Ramses nie był takim zdobywcą, jakim Sozostrysa wystawia Herodot i Djo-dor, a działalność jego wojenna ograniczała się tylko do utrzymania granic, nie do ich rozszerzania. We wspomnianym już traktacie z Kheta-sarera, królem Khettów, Ramses traktuje Khetów jako zupełnie sobie równych, obowiązuje się córkę Khetasara pojąć za żonę, a w Tanis wybudował potum wspaniałą świątynię na cześć Sutekha, narodowego bożka Hyksosów (którzy pochodzili także z Khetów); co jest dowodem, że Ramse-sowi nie powiodła się wyprawa do ziemi Chananejskiej, a przeto, jeśli tam byli Izraelici, mogli być zwycięzcami, i z tego powodu w dziejach wyprawy Ramsesowej nieumieszczonymi. Prawdopodobniejszćm jednak jest, że za Ramsesa II (Sezostrys) Izraelici byli jeszcze w Eg. i budowali miasto nazwane imieniem tegoż króla Ramesse (Exod. 1, 11) i pod koniec panowania Ramsesowego, wyszli z E. Przypuścić to można tćmbardziej, że Ramses II był nadzwyczaj w budownictwie zamiłowanym. Nic pospolitszego, jak na ruinach dawnych gmachów egipskich spotkać jego imię. Są nawet na pomnikach obrazy, przedstawiające cudzoziemców zajętych w Eg. wyrabianiem i noszeniem cegieł, budowaniem i t. p. Wiek też, w którym żył Ramses, można naznaczyć XVI. Odtąd nie słyszymy o żadnych stosunkach Izraelitów z Egipcjanami, aż do czasów Salomona, który pojął córkę jednego z Faraonów za żonę i w posagu otrzymał miasto Gazę (III Reg. 9, 16). Se sak (ob.) z dynastji XXI, według niektórych z XXII, był współczesnym Roboamowi. Bokenranf (grec. Bokchoris), jedyny król dynastji XXIV, zaledwie kilka lat panował, gdy ok. r. 7 25 przybył do E. Szabaka, król Etjopji, Bokchorisa spalił, cały Eg. zagarnął i założył nową dynastję (XXV) etjopską, która panowała do r. 66 5. Szabaka jest imię etjopskie; końcówka (ka) jest jakby przedimkiem i może być dowolnie odrzuconą; samo więc imię Szaba, v. Szava, jest tćm samćm, co biblijne Sua (X*D). v- <®> (IV Reg. 17, 4), a grec. Sabakon. Ozeasz, król izraelski, wzywał go (724 r.) na pomoc (ib); lecz Szabaka spóźnił się. Jeden z napisów w Karnak (dawne Teby) przez pochlebstwo przypisuje mu shołdowanie Syrji. Następcą Szabaki był Szabatoka, przez greckich pisarzy zwany Sabakonem II, a Sethos'em przez Herodota. Wysłał on swe-
